از كتاب و سنت به مناقشه و چالش مى‌كشيده است. در هر حال توسعۀ فقه كه از متن شريعت اسلام و از عقلانيت اين دين حنيف سرچشمه گرفته، بيشترين و بارزترين نقش را در ايجاد و تحول تمدن اسلامى داشته است. اين نقش سازنده، مرهون بنياد مصلحت در شريعت بوده است.

مصلحت به دو صورت در ايجاد تحولات تمدن اسلامى تأثير داشته است، نخست: از راه تفريح كه بنابر مصلحت و مقتضاى زمان فروعى را مطرح و بر اساس اصول، حكم آنها را به تناسب زمان و شرايط موجود مقرر كرده است. در اين رابطه كافى است مناسبت بين وقت نماز و اختراع ساعت در زمان هارون الرشيد را مد نظر قرار داد، كه چگونه شيوه‌هاى تعيين وقت اداى فرايض، سرانجام به چنين پديده‌اى تمدن ساز مى‌انجامد كه خود منشأ تحولات ديگر مى‌شود، دوم: از راه طبقه‌بندى تساهل و تسامح شرعى در انتقال از احكام اوليه به احكام ثانويه و احيانا به احكام ولايى و حكومتى كه موجب از ميان رفتن عوامل ركود و سرعت بخشيدن به حركت كاروان تمدن و پيشرفت بوده است.

عقل فقهى در معمارى تمدن اسلامى، همواره از حكمت، عدالت و مصلحت سود برده و توانسته است پا به پاى تحولات حتى با تمدن‌هاى ديگر سازگار بماند.

منبع

فقه سياسى 271/9-269.

فقه تقليدى← فقه

فقه روايى

فقه مبتنى بر احاديث و روايات را فقه روايى گويند كه در مقابل فقه اجتهادى به كار مى‌رود. فقه روايى يكى از مراحل تكامل فقه شيعه به شمار مى‌آيد كه به عصر صدور هم معروف است.

مرحلۀ فقه روايى يا عصر صدور خود به دو عصر تقسيم مى‌شود:

الف: عصر پيامبر (ص) كه عصر تشريع و تكميل شريعت از راه وحى است. آيه كريمه(اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ‌...)»(1) خبر از تكميل شريعت در اين عصر مى‌دهد؛

ب: عصر ائمه اطهار (ع) از امام على امير المؤمنين (ع) تا امام دوازدهم (ع) كه عصر نگهدارى و تبيين شريعت است.

به اين ترتيب، عصر صدور نص و بيان شرعى در فقه اهل بيت (ع) تا اوايل سدۀ چهارم هجرى امتداد داشته است و از اين جهت حجم بزرگ و بسنده‌اى از نصوص شرعى براى اين فقه فراهم آمده كه آن را بر استخراج حكم هر باب و هر مسئله‌اى براساس نص و بيان شرعى، توانا كرده است.

عصر تشريع - عصر پيامبر اكرم (ص) - اين عصر در بردارنده بيست و سه سالى است كه پيامبر اكرم (ص) به تكليف خود در تشريع شريعت اسلامى عمل كرد و به بهترين وجه آن را به اتمام رسانيد. پيامبر از دنيا رحلت نكرد، مگر پس از آن كه پايه‌هاى تشريع اسلامى را به روش‌هاى زير استوار كرد:

1 - تبليغ كامل قرآن به مردم و دستور نوشتن و گرد آورى و ضبط آيات آن. نظريۀ اثبات شده و درست درباره گرد آورى قرآن، آن است كه قرآن در زمان پيامبر (ص) و به فرمان ايشان گرد آورى شده است.

در كتاب‌هايى كه در باب آيات الاحكام تأليف شده، معروف است، آياتى از قرآن كريم كه درباره احكام است (آيات الاحكام)، حدود پانصد آيه بوده كه همه يا بيشتر ابواب موجود در فقه را پوشش مى‌دهد. اما فقها در كتب استدلالى فقه به آياتى استدلال كرده‌اند كه در