كه مستلزم جلوگيرى از هر نوع عملى، است كه به اقامۀ عدالت و نظام اجتماعى لطمه وارد آورد. استفاده از اين قاعده، موكول به احراز ملازمۀ بين حرمت يكى از دو امر متلازم با حرمت ديگرى و يا مقدمه بودن ترك ضد براى فعل واجب است. (1 و 2)

منابع

1 - اصول مظفر 268/2؛ 2 - فقه سياسى 62/7.

قاعدۀ عرف← عرف

قاعدۀ لا حرج

منظور از قاعده لا حرج اين است كه دشوارى و مشقت در عمل به احكام اوليه موجب آن مى‌شود كه هر نوع حكم حرجى كه مشقت و دشوارى داشته و موجب تنگناهايى در زندگى فردى و اجتماعى مى‌شود، منتفى بى‌شك قانون نبايد در مقام اجرا به جز زحمت ناشى از تفسير عمل قانونى براى مجريان مشقت‌بار، سخت، دشوار و دردسر آفرين باشد. اين خود يك خصلت عمومى در احكام و قوانين اسلام به شمار مى‌رود. در واقع اين يك حق عمومى است كه شريعت اسلام در مورد قانونگذارى اعمال كرده و ماهيت آن مبين نوعى امتنان و لطف الهى در مورد نوع بشر است.

مفاد قاعده «نفى حرج» تنها اين نيست كه الغاى ضابطه‌مند قوانين دشوار و حرجى را به طور قانونى ايجاب مى‌كند، بلكه به اشخاص نيز اجازه مى‌دهد كه در مورد احكام و مقررات خصوصى به دليل حرجى بودن مسئوليت‌هاى فردى از آن سرپيچى كنند.

عسر مقابل يسر به معناى دشوارى است و حرج به معناى ضيق و بيرون از توان و مشكلى كه راه خروج ندارد آمده است. در مجمع البحرين بعد از آنكه حرج را به معناى ضيق ذكر مى‌كند، مى‌گويد «الحرج الذى لا مدخل له و الضيق ما يكون له مدخل» در قاموس محيط مى‌نويسد «الحرج (محركه) المكان الضيق الكثير الشجر» راغب در مفردات مى‌گويد: «اصل الحرج و الحراج مجتمع الشى و تصور منه ضيق ما بينهما فقيل للضيق حرج و للا ثم حرج» و سپس به آيات زير استناد مى‌كند(فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ). (2)(فَلا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ‌)(3)(يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً)(4)(لَيْسَ عَلَى اَلْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى اَلْأَعْرَجِ حَرَجٌ‌). (5)

در مقابل كلمات عسر و حرج و ضيق آنها يسر، سهل، شرح و سماحه قرار دارد، ولى بايد توجه داشت كه به هر امر مشكل و دشوار و ضيقى حرج گفته نميشود و حرج آن نوع مشكل و دشوارى است كه راه خلاصى در آن قابل پيش بينى نباشد و براى تشخيص گريزى از آن نيست.

مفاد قاعده «نفى حرج» را مى‌توان چنين بيان كرد: در اسلام هيچ گونه حكمى كه انسان را به دشوارى و تنگنا و مشقت وادارد، به طورى كه او را از آن گريزى نباشد وجود ندارد همۀ احكام اسلام قابل عمل و اجراست و هرگز با بن‌بست، مشقت و تنگناها كه عمل و اجراى حكم را دشوار كند مواجه نميشود و به تعبير ديگر:

عمل به احكام اسلامى سهل و آسان و راه آن هموار و باز است و هر حكمى كه فاقد اين خصوصيت باشد و در عمل مكلف به سختى و دشوارى و تنگنا گرفتار كند، از اسلام نيست و تمامى احكام و قوانين حقوقى اسلام با اين قاعده سنجيده مى‌شوند. معناى اين كلام آن نيست كه در اسلام احكام مشقت آور وجود ندارد. زيرا احكامى مانند: جهاد با دشمن و حتى جهاد با نفس و روزه در ايام طولانى و گرم تابستان با مشقت‌هايى همراه است، ولى همانطوركه در بحث‌هاى آينده روشن خواهد شد،