قلوبهم اختصاص به گروه مسلمانانى دارد كه به جهت ضعف ايمان، سهم مؤلفة قلوبهم به آنان تعلق مى‌گيرد تا ايمانشان نيرو و ثبات گيرد. شيخ مفيد و صاحب كتاب «الحدائق» از كسانى هستند كه اين نظريه را پذيرفته و آن را تأييد كرده‌اند.

نظريه سوم كه جمعى از فقهاى شيعه آن را پذيرفته‌اند آن است كه مؤلفة قلوبهم شامل هر دو گروه مى‌شود و منظور اصلى جلب تمايل و حمايت آنان خواهد بود كه در مورد هر دو گروه صادق است.

صاحب «جواهر الكلام» در توجيه اين نظريه به شواهد تاريخى و عمل پيامبر گرامى (ص) در غزوات اشاره مى‌كند و نتيجه مى‌گيرد كه مؤلفة قلوبهم در زمان پيامبر اكرم (ص) كسانى بودند كه به آنها از مصارف زكات و نيز از ساير منابع بيت‌المال بيشتر از ديگران داده مى‌شد و آنها به ظاهر از كفار نبودند و اظهار اسلام مى‌كردند، ولى از نظر ايمان ضعيف بودند و در ميان قوم خويش از اشراف و بزرگان محسوب مى‌شدند، مانند ابو سفيان، اقرع، عينيه و امثال آنها. (21)

صاحب «الحدائق» از فقهاى متأخر شيعه، معتقد است كه مؤلفة قلوبهم شامل كفار نميشود و اين عنوان در آيۀ زكات اختصاص به مسلمانان ضعيف العقيده‌اى دارد كه با دادن زكات شايد ايمانشان قوى‌تر شود و به يارى مسلمانان بشتابند. شايد دليل اين نظريه آن باشد كه در بسيارى از احاديثى كه در زمينۀ تفسير مؤلفة قلوبهم وارد شده از گروه مسلمانان مؤلفة قلوبهم ياد شده و همين روايات است كه نارسايى نظريۀ اول را هم كه مؤلفة قلوبهم را به گروه كفار اختصاص داده، ثابت مى‌كند.

بنابراين اطلاق مؤلفة قلوبهم با توجه به مفهوم عام لغوى آن مى‌تواند صحّت نظريۀ سوم را كه مؤلفة قلوبهم را شامل هر دو گروه مسلمانان و كفار مى‌داند اثبات كند. (22)

فقيه همدانى در كتاب «مصباح الفقيه» مى‌نويسد:

آن چه كه با تدبّر در روايات، اخبار و گفتار اصحاب به دست مى‌آيد، اينست كه مؤلفة قلوبهم كه در قرآن براى آنان سهمى قرار داده شده، شامل همۀ گروه‌ها و نيز شامل كفارى مى‌شود كه مقصود از تحبيب و تأليف قلوب آنان گرويدنشان به اسلام است. اما بررسى اين مطلب نتيجه مهمى ندارد. زيرا وقتى ثابت شد كه والى مى‌تواند زكات را در اينگونه موارد كه تأييد اسلام به شمار مى‌رود، مصرف كند و لازم نيست زكات را بر همۀ اصناف مستحقان توزيع و بسط دهد، فرقى ميان سهم ها نخواهد ماند، نهايت اگر كفارى كه تحبيب قلوب آنان براى اسلام اوردن و يا شركت در جهاد منظور است، در مؤلفة قلوبهم داخل نشوند - همانطورى كه صاحب «الحدائق» معتقد است - قهرا در سهم فى سبيل الله داخل خواهد بود.

به اين ترتيب آراى فقهى درباره «مؤلفۀ قلوبهم» را مى‌توان در چهار نظريه خلاصه كرد:

1. اختصاص مؤلفة قلوبهم به گروه كفار؛

2. اختصاص مؤلفة قلوبهم به گروه مسلمانان ضعيف الايمان؛

3. اختصاص مؤلفة قلوبهم به گروه منافقين كه به ظاهر ادعاى اسلام مى‌كنند، ولى در دل مشرك و مردّدند؛

4. شمول مؤلفة قلوبهم به هر دو يا هر سه گروه.

روايات و آراى تفسيرى در مؤلفة قلوبهم:

1. مؤلفة قلوبهم گروهى هستند كه خدا را يگانه مى‌دانند و عبادت غير خدا را از دل كنده‌اند و لكن معرفت و ايمان به نبوت و رسالت رسول خدا در دل آنان رسوخ ننموده و رسول خدا نسبت به آنان دلجويى