عصر غيبت بوده است. (32)

ديگر از شاگردان محقق حلى، على بن مؤيدالدين محمدبن العلقمى است كه وزير معتصم عباسى بوده و در دربار عباسيان، شأن و منزلتى بسيار داشته است و بنابر گزارش روضات الجنات از ترس اينكه با نزديك شدن خواجه نصير الدين طوسى به خليفۀ عباسى موقعيت خود را از دست بدهد، به اشارتى، وى را به دست اسماعيليان متعصب، زندانى كرد. (33)

يكى ديگر از شاگردان محقق حلى، يحيى بن سعيد حلى است. يحيى بن سعيد حلى از فقيهان برجسته مكتب فقهى محقق حلى است كه در عصر خود زعامت فقهى شيعه را بر دوش داشته و بنا به گزارشى، در شهرت اگر بر محقق حلى پيشى نگرفته، شهرتى كمتر از او نيز نداشته است. (34)

يحيى بن سعيد حلى كتاب فقهى خود به نام الجامع للشرايع را در سال‌هاى نزديك به (سال 654 ه ق) در زمان حيات محقق حلى به رشته تحرير درآورده است و خود در (سال 709 ه‌ - ق) چشم از جهان برگرفته است و به استناد همين قرائن، برخى وى را معاصر محقق حلى و همطراز وى و از شاگردان ابن نماى حلى متوفاى (645 ه ق) (استاد محقق حلى) به شمار آورده‌اند و بسيارى از فقهاى آن عصر مانند علامه حلى، على بن مؤيد الدين محمد بن العلقمى را در عداد شاگردان هر دو فقيه نامدار ذكر كرده‌اند. (3)

وى مانند محقق حلى وجوب نماز جمعه و عيدين را مشروط به حضور امام اصلى (ع) و يا كسى كه از جانب وى مأمور به اقامه نماز جمعه است دانسته (36) و در عين حال مبرا بودن از جنون، جزام، برص را از شرايط امام جمعه و عيدين ذكر كرده است. (37)

اين فقيه توانا، خمس را در زمان غيبت براى شيعيان مباح شمرده و تصرف شيعيان در حقوق مالى ائمه، چه در خمس و چه در مناكح، متاجر و مساكن را مباح دانسته است. (38) در مسئلۀ جهاد تقسيم‌بندى روشنى در گفتار اين فقيه نامدار ديده مى‌شود كه نوعى از جهاد را بدون حضور امام (ع) واجب مى‌شمارد و آن را جهاد دفاعى مى‌نامد و چون جهاد دعوتى را مشروط به حضور و امر امام (ع) مى‌داند توسعۀ عنوان جهاد به جنگ با مرتدان و محاربان هم از ويژگى‌هاى نظرات يحيى بن سعيد حلى در باب جهاد است. (39)

در كتاب الجامع للشرايع در مورد قرارداد ذمه و جزيه به اين جمله اكتفا شده است «جزيه منوط به رأى امام (ع) است» (40) و در باب مكاسب محرمه، جوائز سلطان جور را به اين لحاظ كه گيرنده، خود در بيت‌المال حق دارد جايز مى‌شمارد (41) و در باب قضاوت قبول ولايت قضايى از طرف سلطان جائر را جايز ندانسته و در شرايط بروز نزاع بين مؤمنان در حال انقباض يد امام (ع)، حاكم بر آنان كسانى خواهند بود كه راوى احاديث ائمه (ع) بوده و آشنا با احكام اهل‌بيت (ع) باشند. (42)

اين جمله تنها مطلبى است كه در كتاب الجامع للشرايع در مورد ولايت و مسئوليت فقها در عصر غيبت به صراحت بيان شده و تعبيرات آن نيز به‌طور دقيق عين الفاظ روايات است، با اين خصوصيت كه از يك‌سو روايات مورد اشاره به حالت حضور و عدم بسط يد امام (ع) توسعه داده شده و از سوى ديگر به باب قضاوت اختصاص يافته است.

در قسمت پايانى كتاب، در باب حدود هم اين جمله ديده مى‌شود كه متولى اقامۀ حدود امام اصلى (ع) يا جانشين وى و يا كسى است كه از جانب امام (ع) مأذون در اجراى حدود باشد. (43)

متن كتاب الجامع للشرايع و نيز كتاب ديگر يحيى بن سعيد حلى به نام نزهة الناظر فى الجمع بين الاشباه و