4/ 372 و احسن التواريخ 12/ 256؛ 11 - احسن التواريخ 12 / 249؛ 12 - لؤلؤ البحرين / 151؛ 17-13 - جامع المقاصد 26/2-25، 44، 371 و 489/3؛ 18 - رساله قاطعه اللجاج فى تحقيق حل الخراج / 86، 19 - صحيفه نور 259/1 و 8/8؛ 20 - كشف الاسرار / 187-186؛ 21 - صحيفه نور 8/8؛ 22 و 23 - جامع المقاصد 375/2 و 377؛ 24 و 25 - رسائل محقق كركى 14/1 و 143؛ 26، 27 و 28 - جامع المقاصد 371/2، 373 و 490/3؛ 29 و 30 - رسائل محقق كركى 168/1؛ 31 - روضات الجنات 361/4؛ 32 و 33 - روضات الجنات 142/4 و جامع المقاصد 375/2 و نيز 490/3-488؛ 34، 35 و 36 - جا مع المقاصد 371/3-370، 410 و 467؛ 40-37 - جا مع المقاصد 267/11-266 و 96/12؛ 44-41 - جا مع المقاصد 46/9 و 62؛ 45 - فقه سياسى 137/8-117.

مخالفان اصلاح‌طلب

مخالفان اصلاح‌طلب: منتقدان دلسوز در هر نظامى به‌طور معمول گروهى مخالف و اصلاح‌طلب وجود دارد كه با استفاده از تجربيات عينى و تحقيقات نظرى، برخى از عملكردهاى دولت را مورد انتقاد قرار داده و يك سلسله نقطه‌نظرهاى اصلاحى را پيشنهاد مى‌كنند. اگر چنين گروهى در دولت اسلامى و در برابر امام شكل بگيرد و نسبت به خط مشى‌هاى دولت و يا عملكرد كارگزاران و تركيب دولت، دست به مخالفت بزنند و بدون ايجاد شورش و قيام عليه امام، نقطه‌نظرهاى اصلاحى خود را مطرح و خواستار تغييراتى در خط مشى‌ها، عملكردها و يا تركيب دولت اسلامى شوند، باغى شمرده نميشوند و دولت اسلامى بايد در برابر اين گروه كه با صداقت عمل مى‌كنند و در حقيقت به دليل انجام وظيفه «النصيحة لائمة المسلمين» قيام نموده‌اند با بردبارى، نقطه نظرها و پيشنهادها را استماع كند و از مشاوره با آنان دريغ نورزد و با منطق و دليل، اشتباهات آنان را متذكر گردد، و مادام كه راهى منطقى براى حل مشكل مخالفت آنان وجود دارد از هر نوع خشونت اجتناب ورزد وبر اساس سيره سياسى پيامبر (ص) اذن خير (1) باشد و از طريقه اذن واعيه (2) پيروى كند.

نمونه‌هايى از اين مورد را در زندگى پيامبر (ص) و على (ع) مى‌توان يافت كه مشاوره ها و نقطه‌نظرهاى اصلاحى صاحبنظران مخلص در تصميم‌گيرى‌هاى حكومت اسلامى مؤثر بوده است (3).

دولت اسلامى حتى در صورت علم به خطاى آنان و مسلم بودن اشتباه برداشت و اجتهاد اين گروه، نمى‌تواند آنان را از حقوق مشروعى كه دارند، محروم نمايد (فليس من طلب الحق فاخطأ كمن طلب الباطل فادكه) (4).

خوارج در آغاز حركت خود چنين بودند و على (ع) با آنان مدارا نمود و با برخوردى منطقى به هدايت و ارشادشان همت گمارد و به آنها وعده داد كه از حقوق و مزايايى كه امت بر عهده دولت اسلامى دارند برخوردارشان نمايد، قرآن در اينگونه موارد تحميل و اجبار و اكراه و خشونت را مردود شمرده است. (و 6)

منابع

1 - توبه / 61؛ 2 - حاقه / 12؛ 3 - بنيان حكومت اسلامى / 102 به بعد؛ 4 - نهج البلاغه، خطبه 60؛ 5 - بقره / 256، ق / 45، غاشيه / 22 و انعام / 1.607 - فقه سياسى 313/3-312.

مختلاس← غنيمت

مخذل← احكام جهاد