مسئوليت

در فرهنگ‌هاى لغت، مسئوليت به معناى قابل بازخواست بودن انسان آمده است و اغلب به مفهوم تكليف و وظيفه و آنچه كه انسان عهده‌دار آن باشد، تعريف شده است. (1) در اصطلاح، مسئوليت عبارت است از تعهد قانونى شخص، بر رفع ضررى كه به ديگرى وارد كرده است. (2) با توجه به مفهوم لغوى و اصطلاحى مسئوليت، ملازمه اين كلمه با تعهد و تكليف روشن مى‌شود، ولى اين معنا به تنهايى بازگو كننده مفاهيم گوناگون و ابعاد مختلف مصطلح مسئوليت نيست و براى درك مفهوم واقعى مسئوليت از جهات گوناگون ناگزير بايد علاوه بر وجود تعهد و تكليفى كه از طرف مقام صلاحيتدار، وضع و برقرار مى‌گردد، عوامل و شرايط لازم ديگرى را هم بايد در نظر گرفت.

در اين باره لازم است كه نخست، مشروعيت مقام يا مقامات صلاحيتدارى كه حق وضع هرگونه قاعده يا تكليفى را دارند مورد تأييد شخص مسئول و موظف قرار گيرد. دوم، شخصى كه داراى اهليت قانونى است از وجود وظيفه و يا قوانين موضوعه، مطلع و اگاه شود و توانايى انجام عمل و يا ترك آن را داشته باشد. (3)

مسئوليت به معناى و تفسير عام آن در ديدگاه اسلام شامل مسئوليت سياسى، مسئوليت ادارى، مسئوليت و تعهدات مالى و مسئوليت‌هاى بين المللى مى‌شود و هرچند هركدام از موارد فوق در قالب قواعد خاص ظاهر مى‌شود اما در همه آن موارد، مفهوم عام مسئوليت ديده مى‌شود.

عنصر مسئوليت در نظام‌هاى حقوق اسلامى به ويژه در قلمروى حقوق عمومى به معناى مسئوليت انسان در برابر خداست اما اين نوع مسئوليت به آن معنا نيست كه تنها يك امر ذهنى و مربوط به باور فرد باشد. بلكه بر مبناى آن، مسئوليت‌هاى قانونى و كيفرى متقابل افراد و دولت و نيز مستخدمين و همچنين تعهدات مالى و سرانجام مسئوليت‌هاى متقابل دولت‌ها در نظام بين المللى شكل مى‌گيرد.

در قرآن كريم، درباره به مسئوليت و مشتقات آن آيات فراوانى وارد شده است. در آيه اول سوره شريفۀ انفال، مسئوليت به معناى پرسش و استفسار از ماهيت پديده‌ها و در آيات 56 و 93 سوره نحل و آيه 24 سوره صافات و آيۀ 23 سوره انبياء به معناى مورد بازخواست قرار گرفتن و در آيۀ 28 سوره مدثر و آيۀ 21 سوره طور و آيه 7 سوره اسراء و آيه 202 سوره بقره به معناى اثر وضعى اعمال و رفتار آدمى آمده است. در منطق قرآن كريم، پديده مسئوليت واجد خصيصه شخصى است. (4)

به موجب آيات فوق، آثار نتايج كردار نيك يا بد هركس، نه تباه مى‌شود و نه به ديگرى برمى‌گردد بلكه اين خود انسان است كه نتايج كار نيك و يا كيفر اعمال زشت را خواهد ديد و قرآن با صراحت، ويژگى شخصى بودن مسئوليت انسان را تبيين مى‌كند كه بر اساس آن، هركس پاسخگوى اعمال و رفتار خويش است و مسئوليت هيچ‌كس به ديگرى واگذار نميشود.

بر اساس قرآن كريم، توانايى‌ها و استعدادها و داده‌هاى الهى، مسئوليت آور است و هركس به نسبت آنچه كه از اين توانايى‌ها و داده‌ها دارد مسئول خودسازى و ساختن محيط خويش است (5) و مسئوليت به اندازه قدرت و توانايى فرد است و خداوند هيچكس را پيش از قدرت و تواناييش مسئول قرار نخواهد داد. (6)

منطق قرآن كريم، نظام هستى بر پايه تكليف پذيرى و مسئوليت انسان استوار شده و فلسفه آفرينش، پديد آوردن انسان‌هاى آگاه و متفكر و مسئول است و رمز مسئوليت انسان نيز متكى بر توانايى‌ها، استعداد، آگاهى،