خود مكلفان واگذار شده مى‌توان حكم ساز بودن مصلحت (به‌طور جزيى و در موارد تقيه) را به طور مستقيم كشف كرد. (4)

منابع

1 - مكاسب 144/3؛ 2 - همان / 146؛ 3 - آل‌عمران / 28؛ 4 - فقه سياسى 63/9-62.

مصلحت در قالب نهادهاى سياسى - اجتماعى

در فقه سنتى مصلحت به طور كلى تحت عناوينى چون حفظ اساس و موجوديت اسلام، حفظ نظام و پاسدارى از جان، مال، عرض و نسل خلاصه مى‌شد و كاربرد مصالح مرسله و استحسان در فقه اهل سنت هم در محورهاى نامبرده متمركز و محصور مى‌شود.

اما تحولات و شرايط زمان موجب گرديده كه مصلحت در قالب‌هاى جديدى نهادينه شده و در شكل نهادهاى سياسى و اجتماعى معينى چون نهادهاى دولت، قانون، عدالت، نظم، امنيت، مالكيت، خا نوا ده، نهادهاى خيريه، دفاع، شورا، رشد و توسعه، تعاون، قضاوت، دعوت به خير و امر به معروف، ولايت امر، بيعت، رضايت عمومى، نصح، احزاب و مطبوعات قالب بندى شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منبع

فقه سياسى 86/9.

مصلحت در ما لا نص فيه

يكى از موارد مصلحت امتنانى، مصلحت در ما لا نص فيه است. در بسيارى از موارد، اسلام از يقين تكليف الزامى خوددارى كرده و با آزاد گذاردن انسان در قلمروى «ما لا نص فيه» در حقيقت مصلحت انجام بسيارى از اعمال را بر مكلفان تفويت كرده است.

مقتضاى امتنان الهى در اين موارد آن است كه مصلحت‌هاى تفويت شده جبران گردد (1) و در بيشتر موارد مذكور يعنى «ما لا نص فيه» مصلحت فوت‌شده به وسيله مصلحت ناشى از تسهيل و آزادى عمل جبران شده است. (2)

كلام امام على (ع): «ان ا... و سكت لكم عن اشياء و لم يدعها نسياناً لا تتكلفوها» اشاره به اين نكته اساسى دارد. همچنين تعبير متداول: «اسكتوا عمّا سكت...» حكايت از آن دارد كه سكوت خدا، حساب‌شده و همه‌جانبه است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع

1 - تقريرات 29/2؛ 2 - فقه سياسى 206/9.

مصلحت در مراسم سياسى و عبادى

يكى از مبانى تشخيص مصلحت، مصلحت در مراسم سياسى و عبادى است. مراسم سياسى - عبادى در اسلام بخشى از شعائر دينى است كه از دو جنبه مستقل سياسى و تعبدى، داراى اهداف و مصالح خاص هستند و الگوى اين نوع شعائر را مى‌توان در نماز جمعه و عيدين و نيز مراسم حج به‌وضوح مشاهده كرد.

اينگونه مراسم با وجود خصلت تعبدى و داشتن روح عبادت، معنويت و برخوردارى از نوعى قداست داراى ابعاد سياسى و آميخته با اهداف دنيايى دين و انگيزه‌هاى حكومتى و مرتبط با مسئلۀ امامت است و به تعبير ديگر داراى دو نوع مصلحت ثابت عبادى و مصلحت متغير سياسى هستند و بر اين اساس بخشى از اين مراسم باز و آزاد گذارده شده است.

براى مثال در نمازهاى عبادى سياسى جمعه و عيدين، مصلحت سياسى اغلب در قالب متغيّر خطبه‌ها ديده شده است و مضمون و محتواى خطبه‌ها بر عهده