مشكلات بسيار است و در شرع واجب شمرده شده، مبين اين حقيقت است كه مصلحت با معيارهاى ديگرى سنجيده مى‌شود و به‌طور مطلق نمى‌تواند معيار در ارزيابى‌ها به ويژه در عرصه قانونگذارى به شمار آيد.

ماهيت اعمال مشقت‌بار خلاف امتنان و به دور از شفقت نسبت به مكلفان و در نتيجه بر خلاف مصلحت است و با اين حال، بر اساس آن برخى تكاليف شكل مى‌گيرد به ويژه در مواردى كه اهدافى چون ايثار و وفاى به عهد و امثال آن مد نظر قرار گيرد. تحمل مفسده مشقت و ضرر، هرچند مصلحت‌هاى اخروى دارد اما در حد خود نوعى محدوديت را بر عامل مصلحت ايجاد مى‌كند، اما كه مطلق‌گرايى را در مصلحت‌انديشى محدود مى‌كند.

منبع

فقه سياسى 318/9.

مصلحت و تشريع← مصلحت و قانونگذارى

مصلحت و تعبّد

بسيارى از مسائل فقهى كه از شهرت در ميان فقها برخوردار بوده، امروز به مرور زمان و شكل‌گيرى شرايط جديد و تحول در انديشه‌هاى اجتماعى صلابت و حالت تعبدى را از دست داده و در برابر جبر زمان، يا اصلاح، يا تبديل به قواعد جايگزين مصلحتى شده است. امروز در مجموعه قوانين مصوب پس از پيروزى انقلاب اسلامى موارد متعددى از آن را مى‌توان به‌وضوح مشاهده كرد. بسيارى از محرمات كه در شريعت اسلام مورد نهى قرار گرفته، شايد از مصلحت برخوردار باشند و در برخى موارد قرآن خود بر اين نكته تصريح كرده است. (1) وجود چنين محرماتى در شريعت اسلام نشان دهنده اين حقيقت است كه بسيارى از مصلحت‌ها نه تنها مورد توجه شرع قرار نگرفته، بلكه بخش قابل توجهى از مصلحت‌ها مورد نهى و خشم نيز قرارگرفته است. بى‌گمان توجه به اين نوع مقررات ظابطه‌مند بودن مصلحت را ايجاب مى‌كند و مطلق‌گرايى در عمل به مصلحت را به عنوان يك ضابطه قانون ساز مردود مى‌كند.

از سوى ديگر پرورش روح تعبد كه انسان را به توحيد خالص مى‌كشاند، خود از عوامل بسيار مؤثر در بسيارى از تكاليف الهى است كه مصلحت به مفهوم سودمندى در آن چندان نقشى ندارد، به عنوان مثال عبادت و حتى مراسم عبادى اجتماعى هر چند سودمندى هاى مختلفى را كه مصلحت ساز هستند به همراه دارند، اما ماهيت اين اعمال در بعد عبوديت و رويكرد به توحيد خالص متجلّى مى‌شود. (2)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع

1 - بقره / 219؛ 2 - فقه سياسى 225/9 و 316.

مصلحت و تعبد در فقه اهل سنت

در فقه اهل سنت (اهل رأى) هرچند نوعى برترى تعقل بر تعبد ديده مى‌شود، حتى احكام منصوص هنگامى كه مصلحت خود را از دست مى‌دهند، حكم الزامى بودن آنها نيز منتفى مى‌شود، اما اين نوع ترجيح به معنى نفى شريعت و وحى نبوده و تعبدى بودن شريعت همچنان در ديدگاه اهل دين به‌طور عام، غير قابل انكار تلقى شده است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منبع

فقه سياسى 220/9.

مصلحت و تعبد در فقه شيعه

تعبّد، سمبل ايمان توحيدى و مصلحت گرايى نماد تعقل اجتناب‌ناپذير او است. در نگاه اول يعنى نگاه