محسوب مى‌شود كه نيابت امام (ع) را در شرايط اضطرار و عدم امكان وصول به خدمت معصوم (ع) بر عهده دارد».

ميرزاى قمى نظريه خود را در مورد ولايت فقيه با اين جمله تكميل مى‌كند كه در صورت عدم تمكن (عدم امكان به دست گرفتن زمام امور حكومت و دولت توسط فقيه عادل) فقد اذن ائمتنا بالمماشات مع خلفاء الجور.

در پايان، باوجود شرايط زمان كه دوران اختناق آقا محمد خان و فتحعلى شاه بوده است، مى‌نويسد:

«همچنان كه از جمهور فقهاى شيعه به دست آمده تحصيل اجازه مجتهد عادل در تصرفات حكومتى مانند جزيه و خراج لازم است، هرچند حاكم جائر از شيعه باشد». (2)

نقطه ابهام در اين نظريه، عبارت «در صورت عدم امكان» است كه به روايت گذشته به معناى عدم بسط يد فقيه عادل و در دست نداشتن زمام امور دولت تفسير شد.

نقطه ابهام ديگر در نظريه ميرزاى قمى كلمه مماشات است كه تفسير آن به درستى روشن نيست كه همان اصل تقيه است و يا مراد، رعايت مصلحت در حفظ كيان دين است، (3)

منابع

1 - ارشاد نامه / 377؛ 2 - جامع الشتات 90/1؛ 3 - فقه سياسى 169/8-166.

ميرزاى نايينى (و انديشه سياسى وى)

ميرزا محمد حسين غروى نايينى، فرزند شيخ الاسلام حاج ميرزا عبد الرحيم نايينى - از بزرگان روحانيت شيعه - به سال 1277 قمرى در شهر نايين از توابع اصفهان، در خانواده‌اى مشهور به دانش و نيك‌نامى، ديده به جهان گشود.

وى، پس از فراگيرى مقدمات علوم دينى در زادگاهش در هفده سالگى براى ادامه تحصيل به اصفهان - كه در آن روزگار پرآوازه‌ترين حوزه علمى شيعه در ايران بود - رهسپار شد و علم اصول را از حوزه درس ابو المعالى كرباسى، مدرّس تواناى اصول، فلسفه و كلام را از محضر بزرگان دانش حكمت و معقول چون ميرزا جهانگيرخان قشقايى، شيخ محمدحسن هزارجريبى و شيخ محمد تقى نجفى اصفهانى، معروف به آقا نجفى و فقه را نزد شيخ محمد باقر اصفهانى فراگرفت.

آيت اللّه نايينى سال 1303 قمرى براى ادامه تحصيل و پيمودن مدارج عالى علمى، راهى عتبات عاليات شد و پس از توقف كوتاهى در نجف اشرف، به حوزه سامرا كه در آن زمان با حضور ميرزاى بزرگ شيرازى حيات علمى تازه‌اى يافته بود، بار سفر بست و از حوزه درس استادان بزرگ حوزه سامرا، چون سيد مجدّد شيرازى، سيد اسماعيل صدر و سيد محمد فشاركى اصفهانى بهره برد.

ميرزاى نايينى، تدريس فقه و اصول را در حوزه نجف اشرف با وجود درس استوانه علمى برجسته‌اى چون آخوند خراسانى، از حجره مدرسه شروع كرد. از آنجا كه درس وى از تحقيق و دقت نظر و باريك انديشى هاى ويژه‌اى برخوردار بود، ديرى نياييد شمار بسيارى از فاضلان به نام درس آخوند خراسانى نيز درس تحقيقى و علمى نايينى را پرسود يافتند و در آن شركت جستند. با افزايش شاگردان، درس از حجره مدرسه به مسجد هندى منتقل و با اقبال كم‌نظير و بسيار دانش‌پژوهان فرزانه، حوزه درس وى از جايگاه بلندى برخوردار شد و پس از حوزه درس آخوند خراسانى، مقام نخست را يافت. سيد محسن امين درباره عظمت و جايگاه درس نايينى در نجف اشرف گفته است؛ «حوزه