ناسيوناليزم ضمن انشعاب به شاخه‌هاى متعدد در كشورهاى اسلامى با دو مشكل ايدئولوژيك مواجه شد و هركدام از شاخه‌هاى ناسيوناليزم در برابر اين دو شكل بزرگ، راه‌حل‌هاى متفاوتى را اتخاذ كرد. اين دو شكل ايدئولوژيك عبارت بود از:

1. تعارض ناسيوناليزم با روح اسلام كه نژاد پرستى و تمايز طلبى را محكوم مى‌كرد؛

2. تعارض ناسيوناليزم با وحدت جهان اسلام كه انديشه امت واحد را تثبيت مى‌كرد.

منبع

فقه سياسى 64/10-62.

ناسيوناليزم ايرانى

برخى از مورخان و نويسندگان عرب (سنى) معمولا از نهضت تشيع و شعوبيت به عنوان دو نوع جنبش ناسيوناليست ايرانى در مقابله با اسلام حاكم ياد مى‌كنند كه از احساس ملى پنهانى ايرانيان در جبران شكست در برابر اسلام عرب، نشأت مى‌گرفته است.

برخى ديگر از كناره‌گيرى ايران از انديشه وحدت اسلامى، كه در امپراطورى عثمانى شكل گرفته بود توسط صفويه، به عنوان يك جنبش ناسيوناليستى ايرانى سخن مى‌گويند به اين لحاظ كه تا سده هشتم همه مسلمانان اعم از عرب و عجم و نيز شيعه و سنى در سراسر جهان اسلام به هم آميخته و در درون يك جامعه بزرگ اسلامى زندگى مى‌كردند، با شكل‌گيرى نظام عثمانى و تمركز اسلام سنى با گرايش‌هاى متعصبانه، ايرانيان در برابر اين امپراطورى به مقاومت برخاستند و باوجود قدرت و فشار عثمانى‌ها هرگز تن به الحاق ايران به امپراطورى عثمانى ندادند و جهان اسلام در عمل به دو بلوى سنى و شيعه تقسيم شد و در برابر مذهب تسنن رسمى عثمانى‌ها، مذهب شيعه در ايران به رسميت شناخته، مذهب رسمى و ملى دولت شد.

در كنار اين دو برداشت از ناسيوناليزم ايرانى بايد از يك جنبش واقعى ناسيوناليستى در آغاز مشروطيت ايران ياد كرد كه تحت تأثير عملكرد تركيه، ريشه در غرب گرايى و انديشه تجددطلبى با معيارهاى غربى داشت.

انديشه ناسيوناليستى ايرانى مانند ناسيوناليزم ترك برخلاف انديشه ناسيوناليزم عرب، همواره با فكر اسلام زدايى و سكولاريزم همراه بوده و راهگشاى انفصال ديانت از سياست بوده است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منبع

فقه سياسى 102/10-100.

ناسيوناليزم ايرانى (و بقاى زبان فارسى)

بقا و دوام زبان فارسى در طول تاريخ ايران پس از اسلام، از جمله نكاتى است كه در اثبات تأثير ناسيوناليزم ايرانى در تحولات تاريخ اسلام از آن ياد شده است و برخى چنان پنداشته‌اند كه دوام زبان فارسى نوعى مقاومت ايرانى در برابر اسلام عربى بوده و يا نشانه‌اى بر عدم تمايل ايرانيان به اسلام است.

اينگونه تحليل در علت بقاى زبان فارسى نه‌تنها فاقد مستندات تاريخى است، بلكه شواهد تاريخى بطلان آن را به اثبات مى‌رساند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منبع

فقه سياسى 110/10.

ناسيوناليزم ايرانى (و جنبش صفويه)

جنبش نظامى خاندان صفويه كه به اقتدار دولت صفويه انجاميد و نيز مقاومت سياسى نظام صفوى در برابر عثمانى‌ها، يكى ديگر از مواردى است كه به عنوان شاهد تاريخى براى ناسيوناليزم ايرانى مطرح‌شده است؛ در حالى كه نه حركت نظامى ايل صفويه و نه مبارزات