تاريخ فعاليت‌هاى مالى دولت اسلامى را بايد از دوران مدينه و دولت نبى اكرم (ص) داشت. زيرا قاعده سازى در زمينه اموال عمومى و اصولا برنامه بودجه در اسلام از اين دوران آعاز مى‌شود.

نزول آيات زكات، خمس و غنايم جنگى خود بيانگر تأسيس نظام بيت‌المال و خزانه اموال عمومى در دولت نبى اكرم (ص) در مدينه است و تعيين هزينه‌هاى خاص براى مأموران جمع‌آورى درآمدهاى دولت«اَلْعامِلِينَ عَلَيْها»نشان از تشكيلات ادارى مالى دولتى، در نظام مدينه دارد. تأكيد قولى و عملى پيامبر اسلام (ص) بر حفظ، امانتدارى و توزيع عادلانه بيت‌المال، مسلمانان را بر آن داشت كه در دوران خليفه دوم به مسئله بيت‌المال اهتمام بيشترى مبذول كرده و در ثبت و ضبط درآمدها و نگهدارى اموال عمومى و ايجاد ديوان خاص براى دخل و خرج دولت از شيوه‌ها و تجربيات ادارى مالى عصر خود كه در ايران و روم متداول بوده استفاده كنند. (1)

هر چند تدوين نظام مالى دولت اسلامى به سده دوم (ه ق) باز مى‌گردد و فقهايى چون ابو يوسف در كتاب «الخراج» به عنوان يك نظام مستقل مالى از آن سخن به ميان آوردند، اما تكوين اين نظام در واقع از همان عصر نخستين تشكيل دولت مدينه آغاز شد.

حتى اگر گزارش ابن خلدون در تأسيس بيت‌المال و ديوان محاسبات به شكل متداول رومى يا ايرانى آن زمان در دوران خلافت خليفه دوم را بپذيريم، تأسيس نظام مالى دولت در عصر پيامبر (ص) را نميتوان مورد ترديد قرار داد. منظور از نظام مالى دولت عبارت از تعيين راه‌هايى است كه دولت اسلامى به وسيله آنها بايد منابع مالى لازم را براى تأمين هزينه‌هاى عمومى فراهم نموده و امكان رسيدن به اهداف سياسى، ادارى و اجتماعى از پيش تعيين شده را، به دست آورد.

تأسيس قواعد عمومى كه راه‌كارهاى منابع درآمد و اصول هزينه‌هاى دولت اسلامى را مشخص كند، در عصر نبوى با نزول آيات قرآن مربوط به اموال عمومى تحقق يافت و نيز قواعد كلى دخالت دولت در قلمروى فعاليت‌هاى اقتصادى شكل گرفت.

منبع

فقه سياسى 567/7-563.

نظام مالى دولت مدينه

هر چند تدوين نظام مالى دولت اسلامى به سده دوم (ه ق) باز مى‌گردد و فقهايى چون ابو يوسف در كتاب «الخراج» به عنوان يك نظام مستقل مالى از آن سخن به ميان آوردند اما تكوين اين نظام در واقع از همان عصر نخستين تشكيل دولت مدينه آغاز شد. حتى اگر گزارش ابن خلدون در تأسيس بيت‌المال و ديوان محاسبات به شكل متداول رومى يا ايرانى آن زمان در دوران خلافت خليفه دوم را بپذيريم، تأسيس نظام مالى دولت در عصر پيامبر (ص) را نميتوان مورد ترديد قرار داد. منظور از نظام مالى دولت عبارت از تعيين راههايى است كه دولت اسلامى به وسيله آنها بايد منابع مالى لازم را براى تأمين هزينه‌هاى عمومى فراهم نموده و امكان رسيدن به اهداف سياسى، ادارى و اجتماعى از پيش تعيين شده را به دست آورد. تأسيس قواعد عمومى كه راه‌كارهاى منابع درآمد و اصول هزينه‌هاى دولت اسلامى را مشخص نمايد، در عصر نبوى با نزول آيات قرآن مربوط به اموال عمومى تحقق يافت و نيز قواعد كلى دخالت دولت در قلمرو فعاليتهاى اقتصادى شكل گرفت. ترديدى نيست كه برنامه‌هاى ساده عملكرد دولت مدينه در زمينه مالى و ابزارهاى اجرايى نه‌چندان پيچيده سياست اقتصاد حكومتى را نبايد به معناى فقدان يا ضعف نظام مالى دولت به‌حساب آورد. زيرا پيچيدگى، از مشخصه‌هاى اصلى ماليه عمومى نيست. اين روابط