سرزمين‌هايى كه به قلمروى اسلام مى‌پيوست، حاوى نكات مثبت و منفى قابل توجهى است.

ابن خلدون اين تحول را با روند تدريجى انتقال فن‌آورى و مهارتهاى علمى از سرزمين‌هاى فتح شده به مسلمانان توجيه مى‌كند (7) اما برخى ديگر از مورخان تعصبات نژادى را عامل آن به شمار مى‌آورند؛ (8)

5. در عصر خلفاى عباسى، برمكيان يك‌بار ديگر ديوان‌ها و حسابرسى آنها را متحول كردند. (9) و دفاتر حسابرسى آنها را به وجود آوردند و از آن پس كار حسابرسى به افراد ماهر، دقيق و امين واگذار شد؛

6. با گسترش دولت‌هاى محلى در سرزمين‌هاى اسلامى، طرز حسابدارى و محاسبات عمومى و طرز تنظيم دفاتر و صورت‌حساب هاى عمومى به تناسب مقررات و رسوم ادارى هر عصر و خواسته‌هاى حاكمان رويه‌هاى متفاوتى را به وجود آورد و به تدريج اصول مختلفى براى نگهدارى حساب‌ها، دفاتر، دخل ها و خرج هاى عمومى پديد آمد و در حقيقت آيين نامۀ مشخص و قانون واحدى بر محاسبات عمومى حاكم نبود و در دوران قاجار كار عمده محاسبات عمومى توسط مستوفيان انجام مى‌شد كه داراى سلسله‌مراتب ادارى خاصى بود و كار مداوم آنان سرانجام در دربارهاى سلطنتى قاجار به رويۀ واحدى منتهى شد كه همه از آن پيروى مى‌كردند. (1)

منابع

1 - نهج البلاغه / نامه‌هاى 3، 5، 19، 33 و 40؛ 2 همان / نامه 40؛ 3 - الاحكام السلطانيه / 199، المقدمه / 203، الخطط 147/1 و صبح الاعشى 91/1؛ 4 - المقدمه / 202؛ 5 - الاحكام السلطانيه / 202؛ 6 - مقريزى 158/1؛ 7 - المقدمه / 204؛ 8 - فتوح البلدان 201/1 و صبح الاعشى 423/1؛ 9 - الوزراء و الكتاب و فخرى / 89؛ 10 - فقه سياسى 7 / 639-635.

ديوان محاسبات در صدر اسلام

تشكيلات مالى دولت اسلامى به مرور بنا بر اقتضاى شرايط بويژه افزايش درآمدهاى دولت از راه غنايم جنگى در فتوحات بزرگى چون فتح ايران، شام و عراق شكل گرفت و مسلمانان بنا به تجربيات پيشرفته زمان خود، نظام تشكيلات ماليه را از ايرانيان و روميان اقتباس كردند.

در برخى گزارش‌ها چنين آمده است:

«در عهد نبوى (ص) و تا آغاز دوره دوم خلافت براى جمع‌آورى و هزينه كردن اموال عمومى و بيت المال، محل ديوان و تشكيلات خاص وجود نداشت و درآمدهاى بيت‌المال در فاصله‌هاى نه‌چندان نزديك به مدينه مى‌رسيد و به همان ترتيب هزينه مى‌شد، تا اينكه در عصر عمر، با افزايش چشمگير اموال عمومى و درآمدهاى بيت‌المال، توسعۀ فتوحات اسلامى و افزايش جمعيت، ديوان محاسبات تأسيس گرديد و نخستين ديوانى كه ايجاد شد ديوان لشگرى بود كه به تنظيم هزينه‌هاى نظامى و حقوق سرانه مجاهدان اختصاص يافت». (1)

بر اساس گزارش ابن خلدون، تشكيلات ديوانى در عصر عمر با راهنمايى خالد بن وليد، بر اساس شيوه روميان آغاز شد، اما گزارش‌هاى ديگر حاكى از آن است كه نخستين غنايم هنگفت فتوحات مسلمانان در ايران، تشكيلات ديوانى ايرانيان را با خود به مدينه آورد و حتى اولين مأموران ديوان مالى از اسراى ايرانى انتخاب و گماشته شدند و اين رويه تا دوران امويان تداوم يافت و خلفاى اموى به دليل تفكر ناسيوناليستى و نژاد پرستانه، ايرانيان را از ديوان محاسبات خلع يد كرده و اسناد و دفاتر ديوانى را به افرادى كه عرب بودند، سپردند.