بسيارى معتقدند كه كتاب الخراج تأليف ابو يوسف، قاضى القضات در دوران خلافت عباسى هارون الرشيد، نخستين اثر اسلامى در زمينۀ تشكيلات ماليه و تنظيم درآمدهاى مالى دولت اسلامى است و انگيزه تأليف آن نيز گسترش دامنۀ اموال به دست آمده از جنگ دو دودمان اموى و عباسى بود كه مقدار و مبلغ آن به‌ظاهر غير قابل احصا مى‌نمود (2).

دولت عباسى در عمل از راه «سجلات» توسط وزير جديد برمكى، به نام خالد بن برمك (3) و در بعد نظرى از راه استفاده از راه‌هاى فقهى توسط ابو يوسف به تشكيلات مالى دولت خود سامان بخشيدند. (4)

با وجود اين بايد نامۀ سرگشاده ابن مقفع به دومين خليفه عباسى منصور دوانيقى را نخستين اثر مكتوب در تدوين نظام مالى دولت اسلامى به شمار آورد. اين نامه به «رسالة الصحابه» شهرت يافته است و منظور از صحابه، ياران خليفه بوده است. (5)

منابع

1 - السياسة الشرعيه / 19؛ 2 - تاريخ طبرى 90/6؛ 3 - تاريخ فخرى / 156؛ 4 - النظم الماليه و الاقتصاديه فى الدولة الاسلاميه / 63؛ 5 - فقه سياسى 570/7-567.

[«ذ»]

ذمام← رواديد بيگانگان

ذمه← قرارداد ذمه

ذهنيت فقيه

مفهوم اين سخن آن است كه فقيه نبايد در فهم حديث به شرايط زمان خود بنگرد. او بايد لغت، قرائن، تحولات لغوى و ادبى را به تناسب شرايط صدور مورد توجه قرار دهد و ذهنيت فعلى خود را در فهم معنى حديث دخالت ندهد.

فقيه اغلب آنچه را كه معناى حديث تشخيص مى‌دهد، مفهوم آن را تفسير مى‌كند و به اين ترتيب چارچوب ذهنى خود را به زمان صدور نص منطبق مى‌سازد و احيانا با توسل به اصل عدم نقل و اصل استمرار عقلايى، اين تطابق را منطقى مى‌شمارد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منبع

تعارض الادلة الشرعيه، تقريرات درس شهيد صدر (محمود هاشمى) / 29؛ فقه سياسى 308/9.

[«ر»]

راديكاليزم

راديكاليزم در اصطلاح سياسى به اصلاح‌طلبى و تندروى بنيادى و جناح افراطيون و سياست يورش و حالت تهاجمى گفته مى‌شود.

راديكاليزم از واژۀ لاتين«Radix»و«Icis»به معناى «ريشه» آمده است و در اصطلاح طرفدارى از تغييرات بنيادين است. اين اصطلاح، براى اولين بار در كشور بريتانيا توسط چارلز فوكس رهبر حزب ويگ رايج شد و به اعضاى حزب ويگ، كه خواهان اصلاحات ريشه‌اى در پارلمان و مذهب بودند و از پروتستانيسم دفاع مى‌كردند، گفته مى‌شد. در سده نوزدهم راديكال ها، بخش بزرگى از بورژوازى ليبرال انگليس به شمار مى‌آمدند. خواست نخستين آنان اصلاح قانون انتخابات بود كه در سال 1832 ميلادى تحقق يافت. با تشكيل حزب سوسياليست در انگليس، نگرش راديكاليستى به سوى حزب جديد متمايل شد. امروزه، اصطلاح راديكاليزم به هر فكر و عمل سياسى، اقتصادى و اجتماعى اطلاق مى‌شود كه خواهان دگرگونى‌هاى سريع در ارگان‌ها و سازمان‌هاى اجتماعى به مفهوم عام باشد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منبع

فرهنگ سياسى / 311؛ فقه سياسى 261/10.