نظام مالى دولت اسلامى به شمار آورد. اين نامه به «رساله الصحابه» شهرت يافته است و منظور از صحابه، ياران خليفه بوده است.

ابن مقفع كه يك متفكر ايرانى و گرويده به اسلام بود با درك دو دولت اموى و عباسى و مقايسۀ آن دو به نتايجى رسيده بود كه به دليل خدمت ديوانى كه در امارت بصره داشت، اين رساله و اثر تاريخى و ادبى را به خليفۀ عباسى تقديم كرد. (1) هر چند در نگاه اول اين رساله بيشتر به يك اثر ادبى مى‌ماند تا يك ميراث علمى و كتاب سياسى و اقتصادى، اما با مطالعۀ هر چند گذرا، مى‌توان به عمق آن در جنبه‌هاى سياسى و اقتصادى پى برد. برخى كتاب ابن مقفع را يك اثر تاريخى حركت آفرين، مشابه قرارداد اجتماعى تأليف روسو دانسته‌اند. (2)

ابن مقفع در اين رساله در صدد ارائۀ اصلاح سياسى، ادارى، قضايى و مالى دولت عباسى بوده و با استفاده از تجربيات گذشتۀ خود و تمدنى كه به آن وابسته بوده، اصلاحاتى را در نظام سياسى، ادارى و مالى دولت عباسى ارائه مى‌دهد كه از آن جمله اصلاح ساختار نظام مالى است و در اين رابطه به مسئلۀ زمين و خراج اهميت بيشترى قائل شده است. (3)

در اين بخش از رساله شيوه‌هاى متداول در خراج بندى بر زمين‌ها و نحوه وصول آنها و عملكرد مأموران دولتى مورد انتقاد قرار گرفته و كيفيت ثبت و ضبط آنها در دفاتر ديوانى را نادرست مى‌انگارد و شيوه‌هاى نوين و پيچيده‌اى را با توجه به دشوارى عمل به آنها در شرايط زمانش توصيه مى‌كند و انجام آن شيوه‌ها را نيازمند به نظارت، كوشش، دقت، امكانات و نيروى انسانى بيشتر مى‌نماياند و پس از نظام مالى خراج، ديوان لشكرى (جندى) را مهم‌ترين بخش نيازمند به اصلاح دولت مى‌شمارد. (4)

سابقۀ اثر ابن مقفع و نقش آن در تحول نظام ماليۀ دولت اسلامى به اندازه‌اى شهرت يافته كه برخى از انديشمندان مسلمان اين پرسش را مطرح كرده‌اند (5) كه آيا كتاب الخراج ابو يوسف پژوهشى فقهى در «رسالۀ الصحابه» ابن مقفع به شمار نميآيد؟ كه ابو يوسف آنچه را كه ابن مقفع با عقلانيت مطرح كرده، با روش فقهى بدان سامان بخشيده است.

در گزارش طبرى در مورد تحولات ادارى و مالى دولت عباسى در عصر منصور دوانيقى، آثار سودمند «رساله الصحابه» ابن مقفع به‌وضوح ديده مى‌شود (6 و 7)

منابع

1 - المعجم الادباء 125/2؛ 2 - النظم الماليه و الاقتصاديه فى الدولة الاسلاميه / 58؛ 3 - رسالة الصحابه / 20؛ 4 - همان / 36؛ 5 - ضحى الاسلام 223/1؛ 6 - تاريخ طبرى 6 / 150-135؛ 7 - فقه سياسى 570/7-568.

رسالۀ ولايت فقيه

رسالۀ ولايت فقيه، كتابى است كه در زمينۀ حكومت اسلامى توسط حضرت امام خمينى (ره) به رشتۀ تحرير درآمده است. با شروع درس ولايت فقيه در دوران تبعيد گونۀ امام خمينى در نجف اشرف، بنا به درخواست مسلمانان مبارز و انقلابى، مجموعۀ مباحث اين درس به صورت رسالۀ ولايت فقيه به زبان فارسى و به قلم خود امام و رسالۀ عربى الحكومه الاسلاميه (ترجمه) منتشر شد.

گرچه فشرده اين مباحث در كتاب‌هاى فقهى امام (مكاسب محرمه و كتاب البيع) آمده بود، ولى امتياز اين دو رساله آن بود كه مسائل به صورت روشن‌تر و بارزتر بعنوان تفكرى كه زير بناى حكومت اسلامى آينده خواهد بود مطرح، و براى عموم مردم هم قابل استفاده بود.

استدلال‌هاى رساله به منظور بيان مبانى حكومت