6 ـ خلاصة تهذیب تهذیب الکمال 3/15.
[7] ــ همان.
[8] ــ الطبقات الکبری 7/282.
[9] ــ تذکرة الحفاظ 1/203.
[10] ــ الثقات 6/216.
[11] ــ الفهرست (الندیم) 283.
[12] ــ همان.
[13] ــ هدیة العارفین 1/334.*

دیگر منابع: الوافی بالوفیات 13/145 شذرات الذهب 1/262 الجرح و التعدیل / 2 / 1 / 142.

حماد ـ جُهنی (حدود 120 یا 140 ـ 209 هـ )

ابومحمد حماد بن عیسی بن عبیده جهنی بصری کوفی، ملقب به غریق الجحفه.

اصل وی از کوفه و از موالی قبیله جهینه بود و نسبت وی بدین سبب است.1 تاریخ و محل ولادت وی به درستی روشن نیست. کشّی می نویسد: حماد به هنگام مرگ هفتاد و اندی سال عمر داشت،2 اما نجاشی سن وی را به هنگام وفات نود و اندی دانسته است.3 به نظر می رسد این اختلاف به دلیل ضبط کلمه سبعین و تسعین است. به هر حال با توجه به سن وی و وفات او به سال 209 هـ ، ولادت حماد باید در حدود 120 یا 140 هـ بوده باشد. حماد در بصره اقامت داشت4 و از اصحاب امام صادق، امام کاظم و امام رضا(علیهم السلام)بود5 و زمان امام جواد(علیه السلام) را نیز درک کرد6 و از آن بزرگان حدیث روایت کرده است، اما روایات منقوله او از امام رضا و امام جواد(علیهما السلام) در دست نیست.7 به گفته خویش، وی هفتاد حدیث از امام صادق(علیه السلام)شنیده و آنها را حفظ کرده است، اما از شدت احتیاط که مبادا کم و زیادی در نقل عبارات آنها واقع شود، تنها بیست حدیث از آن حضرت بازگو نمود. حماد روزی از امام صادق(علیه السلام) طلب دعا کرد تا خداوند خانه و همسر و فرزند پسر و خدمتکاری به او عنایت فرماید. امام آنچه خواسته بود به اضافه پنجاه سفر حج برای او از خدا خواست و حماد به آنچه خواسته بود، نایل شد و در نهایت برای پنجاه و یکمین سال، به همراه ابوالعباس نوفلی قصیر به قصد انجام مراسم حج رهسپار مکه شد، ولی چون به وادی القناة، از نواحی مکه رسید و خواست برای احرام بستن غسل کند، در سیل غرق شد و از آن پس به غریق الجحفه شهرت یافت.8 به جز منابع شیعی در منابع اهل سنت نیز نام وی ذکر شده و روایاتی از او نقل شده است.9 وی علاوه بر امامان معصوم(علیهم السلام) از کسانی چون ابن جریح، حنظلة بن ابی سفیان ثوری،10 عبدالله بن مغیره و عبدالله بن سنان روایت کرده است.11 افراد بسیاری نیز از شاگردان و راویان وی بوده اند که از آن میان کسانی چون علی بن حدید، اسماعیل بن سهل،12 ابراهیم جوزجانی و ابوبکر صاغانی را می توان نام برد.13 بنا به روایت کشّی، حماد فردی فقیه و از اصحاب اجماع بود که علمای مذهب بر اتقان و اعتبار روایت ایشان اتفاق نظر دارند.14 از روایت شیخ طوسی معلوم می شود که حماد پس از شهادت امام کاظم(علیه السلام)اندک زمانی در امامت آن حضرت وقوف کرد، لیکن به زودی از عقیده اش برگشت.15 به هر حال رجالیون شیعه وی را موثق دانسته16 و از علمای اهل سنت، تنها یحیی بن معین او را شیخ صالح می داند17 و ابن حبان، ابن حجر و ابن ابی حاتم او را تضعیف کرده اند.18 وی در نهایت چنان که گفته شد، به سال 208 یا 209 هـ در ایام امامت امام جواد(علیه السلام)از دنیا رفت19 و در سیاله، از نواحی مدینه به خاک سپرده شد.20 وی دارای آثار و تألیفاتی بوده که عبارت اند از: النوادر الزکاة الصلاة21 و جزء فی الحدیث.22

پی نوشت ها

[1] ـ رجال النجاشی 1/337.
[2] ــ اختیار معرفة الرجال 317.
[3] ــ رجال النجاشی 1/339.
[4] ــ خلاصة الاقوال 56.
[5] ــ رجال البرقی 21، 48 و 53.
[6] ــ اختیار معرفة الرجال 317.
[7] ــ رجال النجاشی 1/337.
[8] ــ اختیار معرفة الرجال 316 ـ 317.
[9] ــ الوافی بالوفیات 13/151.
[10] ــ خلاصة تهذیب تهذیب الکمال 3/19.
[11] ــ رجال النجاشی 1/338.
[12] ــ الفهرست (طوسی) 61.
[13] ــ تاریخ الاسلام 14/129.
[14] ــ اختیار معرفة الرجال 375.
[15] ــ الغیبه 71.
[16] ــ رجال الطوسی 346.
[17] ــ تهذیب الکمال 7/282.
[18] ــ الجرح و التعدیل 3/145 المجروحین 1/253.
[19] ــ رجال النجاشی 1/337.
[20] ــ کشف الغمه 2/365.
[21] ــ الفهرست (طوسی) 61.
[22] ــ الذریعه 5/100.*

دیگر منابع: اعیان الشیعه 6/221 رجال ابن داود 132 تنقیح المقال 1/366 معجم رجال الحدیث 6/224 جامع الرواة 1/273 التاریخ الکبیر 9/24 الاختصاص 205 میزان الاعتدال 1/598 ایضاح المکنون 2/559 مناقب آل ابی طالب 4/54، 302 و 364 التحریر الطاووسی 82 الغدیر 3/93 معالم العلماء 43 تقریب التهذیب 1/239.

حماد ـ راویه (م 156 هـ )

ابوالقاسم حماد بن سابور بن مبارک بن عبید دیلمی کوفی، معروف به راویه.

اصل و تبار او از دیلم بود و در سال 751 و به نقلی 95 هـ در کوفه زاده شد.2 پدرش سابور مکنی به ابولیلی و از اسرای دیلم بود که پس