ضحاک ـ شیبانی (122 ـ 212 هـ )

ابوعاصم ضحاک بن مخلّد بن ضحاک بن مسلم نبیل شیبانی بصری.

نام او به اختلاف ضحاک بن محمد بن شیبان1 و ضحاک بن مخلّد شیبانی آمده است.2 برخی او را از موالی بنی شیبان، و برخی از خود بنی شیبان دانسته اند.3 وی در سال 122 هـ 4 در مکه به دنیا آمد.5 از دوران زندگی اش اطلاعات زیادی در دست نیست، اما بنابر نظر برخی رجال شناسان، او از اصحاب امام صادق(علیه السلام)بود6 و از آن حضرت روایتی نقل کرده است.7 او همچنین از کسانی چون ابن جریج، اوزاعی، ابن ابی عروبه، سلیمان تیمی و زکریا بن اسحاق تیمی روایت کرده است.8 افرادی چون هارون بن مسلم و عباس بن محمد بن حاتم از او روایت دارند.9 ذهبی ابوعاصم را تاجر حریر و در عین حال فقیه و محدثی موثق دانسته است.10 شیبانی سرانجام در سال 212 هـ در بصره وفات یافت. کتاب های وی عبارت اند از: الصفح العفو11 و کتاب الحدیث.12

پی نوشت ها

[1] ـ رجال النجاشی 1/451.
[2] ــ رجال الطوسی 227.
[3] ــ خلاصة تهذیب تهذیب الکمال 4/450.
[4] ــ الثقات 6/483.
[5] ــ الاعلام 3/215.
[6] ــ رجال الطوسی 227.
[7] ــ الجرح و التعدیل 4/463.
[8] ــ تاریخ الاسلام 15/199.
[9] ــ معجم رجال الحدیث 9/145.
[10] ــ سیر اعلام النبلاء 9/480.
[11] ــ الفهرست (الندیم) 196.
[12] ــ الذریعه 6/340.*

دیگر منابع: تنقیح المقال 2/105 خلاصة الاقوال 231 التاریخ الکبیر 4/336 الطبقات الکبری 7/295 تهذیب الکمال 13/281 تاریخ مدینة دمشق 24/356 الوافی بالوفیات 16/359.

ضحّاک ـ واسطی (قرن سوم هجری)

ضحاک بن سعد واسطی.

وی از راویان شیعه به شمار می رود، هر چند از امامان معصوم(علیهم السلام)روایتی نقل نکرده است.1 از اساتید وی نیز اطلاعی در دست نیست. نجاشی و طوسی تنها از یک تن از راویان و شاگردان وی به نام ابراهیم بن سلیمان بن حیان خزّاز نهمی نام برده اند که از ضحاک روایت کرده است.2 در منابع کهن از جرح یا تعدیل وی سخنی به میان نیامده، اما برخی متأخران نام وی را در زمره راویان ضعیف آورده اند.3 او دارای تألیفی به نام کتاب الحدیث می باشد.4 زمان درگذشت واسطی در دست نیست، ولی از آن رو که حمید بن زیاد دهقان (م 310 هـ ) به واسطه ابراهیم بن سلیمان از او روایت کرده، بر می آید که ضحّاک در سده سوم می زیسته است.

پی نوشت ها

[1] ـ رجال الطوسی 477.
[2] ــ رجال النجاشی 1/452 الفهرست (الندیم) 85.
[3] ــ حاوی الاقوال 4/19.
[4] ــ الذریعه 6/340.*

دیگر منابع: معالم العلماء 61 تنقیح المقال 2/104 قاموس الرجال 5/143 رجال ابن داود 189 جامع الرواة 1/318 نقد الرجال 174 معجم رجال الحدیث 9/144 منهج المقال 184.

ضحاک ـ هلالی (م 105 هـ )

ابوالقاسم ضحاک بن مزاحم بن یزید هلالی کوفی خراسانی بلخی.

تبار او از کوفه بودند،1 ولی ضحاک در بلخ می زیست2 و یکی از اصحاب امام سجاد(علیه السلام)به شمار می رفت.3 تفسیر را نزد سعید بن جبیر در ری فرا گرفت.4 برخی از ارباب رجال گفته اند که او حضرت علی(علیه السلام)را دیده و از آن حضرت حدیث آموخته5 و از افرادی چون ابن عباس و ابوسعید خدری نیز حدیث نقل کرده است.6 وی از راویان موثق و امین7 و از فقها8 و مفسران برجسته9 بوده و در روستای بروقان بلخ تعلیم و تربیت قریب سه هزار کودک را بر عهده داشت.10 برای مدتی در سمرقند و بخارا نیز اقامت داشت.11 راویانی چون بزیع بن عبدالله لحّام و اسماعیل بن ابی خالد از وی روایت کرده اند.12 برخی از ارباب رجال اهل سنت او را توثیق، و برخی تضعیف نموده اند.13 هلالی در سال 105 هـ درگذشت.14 در تاریخ وفاتش اختلاف است. اثر علمی او تفسیر القرآن می باشد.15

پی نوشت ها

[1] ـ رجال الطوسی 94.
[2] ــ التاریخ الکبیر 4/332.
[3] ــ رجال الطوسی 94.
[4] ــ الثقات 6/480.
[5] ــ مستدرکات علم رجال الحدیث 4/278.
[6] ــ خلاصة تهذیب تهذیب الکمال 4/453.
[7] ــ تهذیب الکمال 13/292.
[8] ــ الوافی 16/359.
[9] ــ معجم المفسرین 1/237.
[10] ــ تهذیب الکمال 13/292.
[11] ــ التاریخ الکبیر 4/332.
[12] ــ تهذیب الکمال 13/292.
[13] ــ خلاصة تهذیب تهذیب الکمال 4/453.
[14] ــ الثقات 6/480.
[15] ــ کشف الظنون 1/452 مستدرکات علم رجال الحدیث 4/278.*