193هـ ) از کنیزی ایرانی (بادغیسی خراسانی) بود1 که در سال 170 هـ به دنیا آمد.2 از کودکی به تحصیل علوم فقه، ادبیات و تاریخ پرداخت و از افرادی چون هشیم، عباد بن عوام، یوسف بن عطیه و ابومعاویه ضریر حدیث شنید. چنان که از او فرزندش فضل، یحیی بن اکثم، عبدالله بن طاهر، دعبل خزاعی و دیگران روایت کرده اند.3 پدرش هارون او را مأمون لقب داد و به ولایت خراسان منصوب کرد.4 وی پس از مرگ پدر به تحریک و تدبیر فضل بن سهل و سرداری طاهر ذوالیمینین با برادرش امین جنگید و بر او غالب شد. در سال 195 هـ در مرو به خلافت خوانده شد و در سال 198 هـ با او بیعت عمومی صورت گرفت.5 در سال 200 هـ امام رضا(علیه السلام)را به خراسان برد و او را به عنوان ولیعهد خود قرار داد و همزمان دختران خود ام حبیب و ام فضل را به تزویج امام رضا و امام جواد(علیهما السلام)درآورد6 اما هنگام برگشت به بغداد امام رضا(علیه السلام)را در طوس مسموم کرد.7 در سال 212 هـ افضلیت علی(علیه السلام) پس از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و همچنین مخلوق بودن قرآن را رسماً اعلام کرد8 و این ناشی از تمایل شدید او به مذهب معتزله بود. صفدی می گوید: مأمون مایل به تشیع بود و مدتی متعه زنان را مجاز اعلام کرد و ترحّم بر معاویه و به نیکی یاد کردن او را ممنوع دانست.9 برخی او را عالم ترین خلفا به فقه و کلام10 و ستاره بنی عباس در علم و حکمت دانسته اند.11 در همین راستا، خبری از امیر مؤمنان علی(علیه السلام) روایت کرده اند که هفتمین آنان (مقصود خلفای بنی عباس) عالم ترین ایشان است.12 مأمون را از مردان بااراده، صبور، صاحب رأی و فهم، سیاستمدار، با هیبت و شجاع در بین عباسیان می دانند.13 دینوری می گوید: او از هر علمی بهره ای داشت. استادش، ابوهذیل علاّف بود و در خلافت خود، مجالس مناظره در موضوع ادیان و مذاهب برپا می کرد و کتاب اقلیدس را از روم آورد و دستور داد آن را شرح و ترجمه کنند.14 ذهبی او را شیعه می داند و می گوید: در ترجمه کتب عقلی تلاش زیادی کرد و بر کوه دمشق رصدخانه ساخت. فصیح و سخنران بود و بر منبر، حدیث نقل می کرد و روزهای سه شنبه را به مناظره می پرداخت.15 خطیب بغدادی می گوید: در میان خلفا، فقط عثمان (خلافت 23 ـ 35 هـ ) و مأمون حافظ قرآن بودند.16 با این حال گزارشی از شرابخواری و شطرنج بازی وی موجود است.17 این خلیفه عباسی هنگامی که به جنگ روم می رفت، در محلی به نام بزندون بیمار شد و در رجب سال 218 درگذشت و جنازه اش را به طرسوس منتقل و در آنجا دفن کردند.18 تألیفات وی را چنین بر شمرده اند: رساله ای در نشانه های پیامبری رساله ای در باره مناقب خلفای پس از پیامبر(صلی الله علیه وآله) جواب پادشاه برغر19 درباره آنچه از اسلام و توحید پرسیده بود20 مناظره با علمای اهل سنت شرایع الدین و دیوان شعر.21

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ الیعقوبی 2/444.
[2] ــ تاریخ الطبری 8/650.
[3] ــ تاریخ الاسلام 15/227.
[4] ــ تاریخ الطبری 8/269.
[5] ــ تاریخ خلیفه 309 و 310.
[6] ــ تاریخ الطبری 8/544، 554 و 566.
[7] ــ مروج الذهب 2/417 و 441.
[8] ــ تاریخ الطبری 8/619.
[9] ــ الوافی بالوفیات 17/658، 659 و 661. 10 ـ الفهرست (الندیم) 129.
[11] ــ الاخبار الطوال 400.
[12] ــ مناقب آل ابی طالب 2/311. 13 ـ تاریخ الاسلام 15/227.
[14] ــ الاخبار الطوال 400. 15 ـ سیر اعلام النبلاء 10/273 ـ 281. 16 ـ تاریخ بغداد 10/187. 17 ـ تاریخ الاسلام 15/230.
[18] ــ الاخبار الطوال 401 مروج الذهب 3/455 و 458. 19 ـ همان بلغار یا نام گروهی از ترکان است معجم البلدان 1/385. 20 ـ الفهرست (الندیم) 129.
[21] ــ الذریعه، 9/694، 13/51 و 22/310.

دیگر منابع: البدایة و النهایه 1/244 ریحانة الادب 8/411 فوات الوفیات 2/235.

عبدالله ـ مروزی (م 261 هـ )

ابوصالح عبدالله بن محمد بن یزداد بن سوید کاتب مروزی.

ادیب و شاعر1 و از کاتبان بلیغ زمان خود بود.2 ابوصالح در سفر متوکل (خلافت 218 ـ 227 هـ ) به دمشق او را همراهی کرد و مدتی وزیر مستعین (خلافت 248 ـ 251 هـ ) و مهتدی (خلافت 255 ـ 256 هـ ) بود،3 ولی به جهت تهدید شدن به قتل، مدتی از وزارت مستعین کناره گرفت. پس از قتل وزیر شجاع دوباره به وزارت رسید4 و امور مالی نیز به او سپرده شد و باز به خاطر مخالفت هایی به بغداد گریخت و مخفی شد و در سال 261 هـ وفات یافت. چون خبر مرگ وی شایع شد، قبر او را نبش کرده و صحت فوت او را معلوم و دوباره جنازه اش را دفن کردند. شعرایی چند در مدح و ستایش او اشعاری سرودند.5 کتاب های وی عبارت اند از: التاریخ الرسائل و البارع که ناتمام ماند و بعدها توسط فرزندش ابواحمد به اتمام رسید.6 همچنین اشعاری چند (حدود سی برگ) از او به جای مانده است.7

پی نوشت ها

[1] ـ النجوم الزاهره 3/35.
[2] ــ الفهرست (الندیم) 138.
[3] ــ تاریخ