191- آنان را [كه امنيت شما را سلب كردهاند و هنوز هم سر عناد دارند] [1] هر جا كه يافتيد به قتل برسانيد و از همان جا كه شما را راندهاند اخراجشان كنيد، كه فتنه [شرك] از قتل شديدتر است، و [لى] با آنها در [حومه] مسجد الحرام نجنگيد، مگر اينكه خودشان در آنجا به جنگ آغاز كنند؛ و چون با شما به جنگ برخاستند، آنان را بكشيد، كه سزاى انكارورزان همين است. 192- و اگر [از جنگ و عناد] باز ايستادند، [از آنها درگذريد كه] خدا آمرزگارى است مهربان. 193- با آنها پيكار كنيد تا فتنه [و جولان طاغوتها] برافتد و دين، خاص [پرستش] خدا شود؛ و اگر باز ايستادند، [از آنها درگذريد كه] تجاوز، جز بر ستمگران روا نيست. 194- در برابر [نقض حرمت] ماه حرام [2] [متقابلًا حرمت] ماه حرام [را نقض كنيد، زيرا] كه [شكستن] حرمتها تلافى دارد؛ پس هر كه بر شما تجاوز كند، به اقتضاى تجاوزش، مقابله به مثل كنيد [نه بيشتر،] و از خدا پروا كنيد [و در انتقام زياده روى نكنيد] و بدانيد كه خدا با پرهيزكاران است. 195- در راه خدا انفاق كنيد، و [لى] [با افراط و تفريط در اين راه] [3] خويشتن را به دست خود به هلاكت ميفكنيد، و نيكى كنيد، كه خدا نيكوكاران را دوست دارد. 196- حج و عمره را براى خدا به پايان برسانيد؛ و اگر وامانده شديد [و موفق به ورود به مكه نشديد] هر قربانى كه ميسر است [بفرستيد]؛ و موى سرهاى خويش را كوتاه مكنيد تا قربانى به قربانگاه رسد؛ و هر كه از شما بيمار گشت يا ناراحتى در سر، بر او عارض شد [كه ناگزير از تراشيدن سر گرديد]، در عوض، يك روز روزه بدارد يا صدقه دهد و يا قربانى كند؛ و چون ايمن شديد [و مشكل برطرف شد]، هر كه با اداى عمره تا شروع حج [از موارد ممنوعه] بهره گرفته است، هر چه ميسرش باشد قربانى كند؛ و هر كه [توان آن را در خود] نيافت، سه روز در اثناى حج و هفت روز چون [به وطن] بازگشت روزه بگيرد، كه ده روز كامل شود؛ اين [حكم] براى كسى است كه خانوادهاش مقيم [حومه] مسجد الحرام نباشد؛ و از خدا پروا كنيد و بدانيد كه خدا سخت كيفر است. [1]- به هر دو آيه بعد (192 و 193 بقره) توجه فرماييد. [2]- به زيرنويس آيه 217 بقره (2) مراجعه فرماييد. [3]- براى توجيه افزوده، به آيات 67 فرقان (25) و 29 اسراء (17) توجه فرماييد.