عبیداللّه ـ

انباریعبیداللّه ـ انباری (م. 356ق)

ابوطالب عبیداللّه (عبداللّه) بن ابی زید احمدبن یعقوب بن نصر انباری معروف به ابن ابی زید

نجاشی تنها از او با عنوان عبیداللّه یاد می کند؛ 1 ولی شیخ طوسی در هر دو کتاب رجال و فهرست خود در جایی از او با عنوان عبیداللّه 2 و در جایی دیگر از او با عنوان عبداللّه یاد کرده است3 و به پیروی از او، دانشمندان علم رجال نیز هر دو را در کتاب های خود آورده اند. 4 از نظر اتحاد کتاب ها و استادان و شاگردان این دو، بی گمان هر دو یکی هستند. 5 و به نظر می رسد عبداللّه، تصحیفی از عبیداللّه باشد. بااینکه ابوزید، کنیه پدر ابوطالب انباری است، 6 در فهرست طوسی به اشتباه، جد ابوطالب معرفی شده است. 7 و ازآنجاکه ابوطالب در سال 297 هجری از ابوالعباس حمایی حدیث شنیده، 8 بی گمان تولد او در نیمه دوم سده سوم هجری واقع شده است. وی اصالتاً از شهر انبار، 9 ولی اهل و مقیم واسط10 و از محدثان بزرگ امامیه، صاحب تألیفات بسیار و از مشایخ ابن عبدون (م. 423ق)، 11 ابن قولویه و ابوغالب زراری (م. 368ق) است. 12 همچنین ادیب و راوی بسیاری از اخبار و اشعار [ و کتاب های امامیه ] بوده و راویان بسیاری از شیعه و اهل سنّت از او روایت کرده اند. 13 درباره مذهب او تردیدی نیست که ابتدا واقفی مذهب و چنان که معاصر و شاگردش ابوغالب زراری اشاره کرده، وی بیشتر عمر خود را بر مذهب وقف گذراند؛ ولی در پایان به مذهب امامیه گروید. 14 اما الندیم ابتدا با اذعان به اینکه مذهب او دقیقاً معلوم نیست، تنها از برخی روایت می کند که ابوطالب انباری بر مذهب ناووسیّه (قائلان به حیات و مهدویت امام صادق علیه السلام) بود. 15 گفتنی است که در نسخه های موجود از فهرست الندیم، بابوشیّه؛ ذکر شده ولی گذشته از اینکه در میان فرق و مذاهب اسلامی، فرقه ای به نام بابوشیه شناخته شده نیست، به قرینه نقل شیخ16 از الندیم می توان اذعان کرد بابوشیه تصحیفی از ناووسیه، است. درباره ناووسیه نیز نمی توان باور کرد ابوطالب انباری مدتی بر این مذهب است. 17 زیرا چنان که گذشت، خود الندیم این اعتقاد را نداشته و تنها از شخص نامعلومی نقل قول می کند که وی از ناووسیّه بوده است. بنابراین تنها گرایش او به مذهب واقفه و سپس عدول او در اواخر عمرش به مذهب امامیه مسلّم است. بر اساس گزارش رازی و برخی دیگر مانند
ابوالقاسم واسطی بااینکه انباری به مذهب امامیه گرویده بود و در زهد و عبادت و خشوع و حُسن ظاهر و لباس، سرآمد همگان بود، از عامه مردم واسط پرهیز داشت و می کوشید نماز و عبادات خود را دور از انظار مردم و در خرابه ها و مکان های خلوت به جا آورد. وی هنگام ورود به بغداد نیز با بی مهری بزرگان امامیه روبرو شد. آنها او را به غلو متهم کردند و کوشیدند هر چه بیشتر او را در انزوا قرار دهند؛ به حدی که حسین بن عبیداللّه غضائری برای استفاده از محضر انباری نتوانست استادان خود را راضی کند تا از او بهره ببرد. 18 به همین دلیل، شیخ طوسی او را تضعیف کرد؛ 19 اما نجاشی او را توثیق کرده است. 20 برخی پژوهشگران، نجاشی را اضبط از شیخ دانسته و در مقام تعارض قول نجاشی با شیخ، قول نجاشی را پذیرفته اند. در اینجا نیز به پیروی از نجاشی، ابوطالب را توثیق کرده اند؛ 21 ولی برخی مانند خویی معتقدند اضبط بودن نجاشی بر شیخ معلوم نیست. گذشته از اینکه اضبط بودن در مقام حکایت، مؤثر است؛ نه در ما نحن فیه که مقام شهادت است. بنابراین شهادت یکی با دیگری تعارض و تساقط کرده و به وثاقت ابوطالب انباری و درنتیجه به حجیت روایات او حکم نمی شود. 22 برخی دانشمندان علم حدیث و رجال، او را توثیق کرده اند؛ 23 ولی ازآنجاکه وی در اواخر عمر در انزوا به سر می برده و ظاهراً حدیثی روایت نکرده است، در روایاتی که تنها وی در نقل آن منفرد است باید به دیده تردید نگریست. وی از ابوالعباس احمدبن مغلس حمانی، 24 حسین بن قاسم بن شمون کاتب، 25 احمدبن محمدبن رباح قلاء سوّاق و برادرش علی بن محمدبن رباح، 26 حسن بن محمدبن جمهور عمی بصری27 و برخی دیگر چون ابوالعباس ثعلب (م. 291ق) و ابوبکربن ابی داوود سجستانی روایت کرده است. 28 هارون بن موسی تلعکبری (م. 385ق)، 29 احمدبن محمدبن عبیداللّه بن عیاش جوهری (م. 401ق) و برخی دیگر نیز روایتگر از او بوده اند. 30 انباری سرانجام در سال 356 هجری در شهر واسط دیده از جهان فرو بست. 31 آثار او را تا 140 کتاب و رساله گفته اند که تنها از شماری از آنها یاد شده است؛ از جمله: البیان عن حقیقه الانسان؛ الشافی فی علم الدین، الامامه، 32 المطالب الفلسفیه، 33 الصفوه، الانتصار للشیع من اهل البدع، المسائل المفردة والدلائل المجرده، التوحید والعدل والامامه، طرق حدیث الغدیر، طرق حدیث الرایه، طرق حدیث انت بمنزلة هارون من