شیخ مفید، فقیه و متکلم بزرگ شیعه نیز شاگرد وی بوده و از او روایت دارد. 12 از برخی گزارش ها بر می آید که او در بصره نیز بوده و ابوطاهر فرضی از ابن زبیر حدیث آموخته و روایت کرده است. 13 ابن زبیر از محدثان بلندپایه نزد علما و رجالیان شیعه و سنی به شمار می رود و در توثیق وی اتفاق نظر است؛ 14 تا آنجا که مسند کوفه لقب گرفته15 و افزون بر اینکه از خود صاحب اجازه بود و احادیث بسیاری داشت، 16 بیشتر آثار نویسندگان شیعه را گزارش کرده17 و شیخ طوسی و نجاشی آثار برخی از شیعیان را از طریق وی روایت کرده اند. 18 اما جای شگفتی است که این دو رجالی بزرگ شیعه، خود وی را در کتاب خود و در شمار مؤلفان و مصنفان شیعه نیاورده اند. وی مشتاق علم و دانش، شیفته گردآوری و نسخه برداری کتاب، روایتگر اخبار و احادیث فراوان و درعین حال پژوهشگری دقیق و عمیق بود. 19 او خود کتاب های بسیاری را نسخه برداری کرده و از نظر دقت، کثرت ضبط و اتقان مطالب، به شدت ستایش شده و گفته شده در چینش و تنظیم کتاب ها، روشی نو به کار می برده که بهره مندی از آنها را آسان می کرده است. 20 حتی کتابخانه خود را نیز بر اساس موضوع، طبقه بندی کرده و طبقه هر کدام را در ابتدای هر کتاب نوشته بود تا جابه جا نشوند. 21 یکی از ویژگی های بارز ابن کوفی، خط بسیار زیبای اوست که مورد توجه دانشمندان و شرح حال نگاران قرار گرفته است. در گذشته به دلیل محرومیت از صنعت چاپ، کتاب نویسی و نسخه برداری، مشکلات بی شماری داشت که یکی از آنها دست خط افراد بود. به سبب خط بد نویسندگان و همانندی شکلی برخی واژگان، همچنین اعراب گذاری نشدن واژگان، اشکالات و تصحیف های فراوانی پدید می آمد؛ ازاین رو خوش خطی، یک امتیاز بزرگ بود که در بیان ویژگی های افراد، بدان اشاره می شد. ابن کوفی که افزون بر دانش فراوانش، ناقل روایات و آثار انبوه دانشمندان دیگر بود، خط خوش و دقت در نگارش درست کتاب ها، این جنبه او را برجسته تر کرده است. یاقوت که برخی از کتاب های علی قرشی را با دست خط خود او دیده، می گوید همه حروف را اعراب گذاری کرده بود و بر روی واژگان مشکوک نیز علامت گذاشته بود. 22 همین امر موجب شده خط او سند درستی و اتقان مطالب نقل شده، قلمداد شود. بنابراین اگر کسی بگوید مطلبی را از روی خط ابن کوفی نقل کردم، بدان معناست که با دقت و احتیاط آورده و به تعبیر دیگر، مبالغه در
احتیاط است. 23 در منابع به ویژه در فهرست الندیم، عبارت « قرأت بخط ابن الکوفی » فراوان دیده می شود. 24 ابن نجار بغدادی (م. 643ق) از فردی به نام ابوالحسن احمدبن محمد اسدی کوفی یاد می کند که در زمان او خط زیبای وی مشهور بوده و هر ورق از نوشته هایش یک درهم خرید و فروش می شده است. یاقوت می گوید با وجود تمام جستجوها، کس دیگری نیافتم که خطش این آوازه را داشته باشد و به احتمال، منظور ابن نجار نیز همین فرد است. 25 ابوالهیذام کَلاب بن حمزه عقیلی لغوی (م. 290ق) در ستایش ابن کوفی شعری سروده است. 26 ابن زبیر چند کتاب داشت که عبارت اند از: القلائد والفرائد، معانی الشعر واختلاف العلماء فیه که الندیم بخش اندکی از آن را دیده است، 27 کتاب الهمز که یاقوت این کتاب را با خط نویسنده دیده است28 و منازل مکه. 29 الندیم به طور پیاپی از یکی از آثار وی بهره برده؛ اما نام اثر را بیان نکرده است. چون این مطالب، داده های رجالی است، برخی متأخران، او را صاحب کتاب رجال نیز دانسته اند. 30 این عالم امامی مذهب31 پس از عمری طولانی در دهم ذی قعده سال 348 هجری در بغداد از دنیا رفت و پیکرش به کوفه انتقال یافت و در جوار امیر مومنان، علی علیه السلام به خاک سپرده شد. 32

پی نوشت ها

1ـ الفهرست (الطوسی) 129؛ معجم الادبا 4 / 1866. 2ـ المنتظم 14 / 120. 3 ـ انباه الرواة 2 / 305. 4 ـ معجم الادبا 4 / 1867. 5ـ رجال (الطوسی)، ش6179. 6ـ تهذیب الاحکام 1 / 106. 7ـ الاستبصار 4 / 328. 8 ـ انباه الرواة 2 / 305 ـ 306. 9 ـ تاریخ بغداد 12 / 80. 10 ـ رجال (النجاشی) 1 / 77 و 229. 1
[1] ـ الاستبصار 4 / 317 ـ 318. 12 ـ الامالی (مفید) 2 و 3. 13 ـ الانساب 4 / 366. 14 ـ المنتظم 14 / 120؛ سیر اعلام النبلاء 15 / 567. 15 ـ سیر اعلام النبلاء 15 / 504. 16 ـ معجم رجال الحدیث 13 / 148 ـ 151. 17 ـ رجال (الطوسی) ش6179. 18 ـ الفهرست (الطوسی)، 6، 11، 24؛ رجال (النجاشی) 1 / 157، 378 و 2 / 18، 70 و 262. 19 ـ الفهرست (الندیم) 87. 20 ـ سیر اعلام النبلاء 15 / 567؛ تاریخ الاسلام 25 / 402 ـ 403. 2
[1] ـ انباه الرواة 2 / 306. 22 ـ معجم الادبا 4 / 1866. 23 ـ معجم الادبا 4 / 1866. 24 ـ الفهرست 76 ـ 77، 113، 117، 119 و ...؛ الاکمال 3 / 189؛ معجم البلدان 2 / 372. 25 ـ معجم الادبا 4 / 1867. 26 ـ معجم الادبا 4 / 1867 ـ 1868. 27 ـ الفهرست (الندیم) 87. 28 ـ معجم الادبا 4 / 1866. 29 ـ الذریعه 22 / 251؛ الاعلام 4 / 325. 30 ـ الکنی والالقاب 1 / 295. 3
[1] ـ الکنی والالقاب 1 / 295. 32 ـ تاریخ بغداد 12 / 80.