ظلم و ستم، به دستور ابن جراح برکنار شد و ابومسلم به جای او نشست. 9 به هرروی در نیمه ذی قعده همین سال (321ق)، علی بن بویه اصفهان را تصرف کرد و او را از حکومت کنار گذاشت. 10 محمدبن بحر، والی قم نیز بوده و در سال 309 هجری قم را مساحت کرده است. 11 احمدبن اسماعیل بن سمکه نحوی، از شیعیان دوازده امامی قم می گوید زمانی که محمدبن بحر والی و عامل قم شد هر روز جمعه به دیدار رؤسا و بزرگان شهر می رفت. در یکی از این روزها که ابن سمکه والی را همراهی می کرد، ابومسلم به دیدار ابوعلی محمدبن احمد بن موسی بن محمدبن علی الرضا علیهم السلام ، عباس بن عبدالله علوی، ابوسهل بن ابی طاهر اشعری و علی بن احمدبن علی شجری رفته و چون در نظر او، ابوعلی ویژگی های امامت را داشته، به ابن سمکه پیشنهاد داده که شیعیان، او را به امامت برگزینند. 12 وی برادری به نام احمد داشته و پسر او، ابوالحسین زیدبن احمدبن بحر نیز در سال 350 هجری والی قم بوده است. 13 ابومسلم همچنین با بحتری، شاعر ولیدبن عبیدبن یحیی طایی (م. 284ق) نشست وبرخاست داشته و ماجرایی را نقل کرده است. 14 محمدبن بحر سرانجام در پایان سال 322 هجری از دنیا رفت. 15 ابوالحسن علی بن حمزه بن عماره که گویا با او صمیمیت داشته، در مرگ او مرثیه ای سروده است. 16

ابومسلم اصفهانی تألیفات بسیاری داشت که عبارت اند از: جامع التأویل لمحکم التنزیل که کتابی بزرگ در چهارده جلد در تفسیر قرآن بر مبنای مذهب اعتزال است. 17 این کتاب مهم ترین اثر او بوده و دانشمندان و مفسرانی از شیعه و سنی از آن بهره برده اند. 18 ابن طاووس نیز که آن را داشته و از جلد نخست آن بهره برده این کتاب را شرح تأویل القرآن و تفسیر معانیه نامیده است. 19 در تاریخ حمزه اصفهانی نیز که منبع یاقوت در معرفی وی بوده، شرح التأویل نامیده شده است. 20 بخش هایی از آن در تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی وجود دارد و در کتابی کوچک با نام ملتقط جامع التأویل چاپ شده است. 21 کتاب های دیگر او جامع الرسائل، الناسخ والمنسوخ، کتابی در نحو22 و ناسخ الحدیث ومنسوخه هستند. 23 برخی نثرهای ادبی او نیز در منابع وجود دارد. 24 همچنین اشعاری به فارسی و عربی می سروده است. 25

گفتنی است در برخی منابع، شخصیت وی با ابومسلم محمدبن علی بن مهریزد اصفهانی (م. 459ق) که او نیز ادیب، نحوی و
از بزرگان معتزله و صاحب تفسیر بوده، 26 خلط شده است. 27

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (الندیم) 151؛ معجم الادبا 6 / 2437؛ بغیه الوعاة 1 / 59. 2 ـ الاغانی 16 / 530. 3 ـ عمده الطالب 93؛ نشوارالمحاضره 4 / 107. 4 ـ الفرج بعد الشدة 2 / 199 ـ 201. 5 ـ الفهرست (الندیم) 151. 6 ـ نشوارالمحاضره 4 / 107. 7 ـ نشوارالمحاضره 4 / 107 پاورقی 3. 8 ـ معجم الادبا 6 / 2438. 9 ـ تجارب الامم 5 / 113؛ نشوارالمحاضره 8 / 190 پاورقی 2. 10 ـ معجم الادبا 6 / 2438. 1
[1] ـ تاریخ قم (حسن بن محمد قمی) 106، 125 و 142. 12 ـ تاریخ قم (حسن قمی) 217. 13 ـ تاریخ قم (حسن قمی) 214. 14 ـ الاغانی 21 / 32. 15 ـ معجم الادبا 6 / 2437. 16 ـ معجم الادبا 4 / 1753. 17 ـ الفهرست (الندیم) 151؛ معجم الادبا 6 / 2438. 18 ـ الامالی (سیدمرتضی) 1 / 9 و 52؛ التبیان 1 / 56 و 277؛ مجمع البیان 1 / 77. 19 ـ سعدالسعود 20 و 229. 20 ـ معجم الادبا 6 / 2438. 21ـ الاعلام 6 / 50. 22ـ معجم الادبا 6 / 2438. 23 ـ کشف الظنون 2 / 1920. 24 ـ صبح الاعشی 9 / 41، 61 و 129. 25 ـ معجم الادبا 6 / 2438 و 2439. 26 ـ لسان المیزان 5 / 298. 27 ـ هدیه العارفین 2 / 71.

دیگر منابع: الوافی بالوفیات 2 / 244؛ الاحکام فی اصول الاحکام 3 / 115؛ مبادی الوصول الی علم الاصول 175؛ لسان المیزان 7 / 105؛ معجم مطبوعات العربیة والمعربه 1 / 454؛ الذریعه 4 / 258 و 313؛ معجم المؤلفین 9 / 97.

محمد غفوری

محمد ـ اصفهانی

محمد ـ اصفهانی (م. حدود 303ق)

ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه بن مملّک گرگانی اصفهانی

وی اهل گرگان و ساکن اصفهان بود. نخست از معتزلیان به شمار می رفت، ولی بعدها به دست ابو محمد عسکری عبدالرحمان بن احمدبن جبرویه به تشیع گروید. ابوعبداللّه از بزرگان امامیه و فردی صاحب قدر و منزلت بود. 1 وی معاصر ابوعلی جبایی (م. 303ق) بود و با وی مجالسی درباره امامت داشت. 2 با ابومحمد حسن بن موسی نوبختی نیز جلسات علمی داشته و نوبختی این نشست ها را در کتابی آورده بود. 3 آثار وی عبارت اند از: الجامع فی سائر ابواب الکلام، المسائل والجوابات فی الامامه، موالیدالأئمه علیهم السلام ، مجالسه مع ابی علی الجبائی، 4 نقض الامامة علی الجبایی. 5

پی نوشت ها

[1] ـ رجال (النجاشی) 2 / 47 و 297. 2 ـ معالم العلما 130. 3 ـ رجال (النجاشی) 1 / 297. 4 ـ رجال (النجاشی) 2 / 297. 5 ـ الفهرست (الطوسی) 193.