وی ادیب و شاعر بود و به طرب و موسیقی تمایل داشت. کتاب های احتجاج القراء، الهواء والنار، الجمل، الموجز، الاشتقاق، الشعر والشعرا، الاصول فی النحو که کتابی است ارزشمند و رمّانی آن را شرح کرد، 4 شرح کتاب سیبویه، المواصلات فی الاخبار والمذاکرات، 5 العروض، الخط والهجاء6 از آثار ابن سراج است. وی در ماه رجب سال 316 هجری از دنیا رفت. 7

پی نوشت ها

[1] ـ الاعلام 6 / 136. 2 ـ تاریخ بغداد 5 / 319. 3 ـ معجم الادبا 18 / 198. 4 ـ الوافی بالوفیات 3 / 86 ـ 87. 5 ـ الفهرست (الندیم) 68. 6 ـ الاعلام 6 / 136. 7 ـ سیر اعلام النبلاء 14 / 484.

دیگر منابع: المنتظم 13 / 277؛ العبر 1 / 472؛ شذرات الذهب 2 / 273.

عبدالرحمان انصاری

محمد ـ بغدادی

محمد ـ بغدادی (م. 390ق)

محمدبن احمد بن حسین بن اصبغ بن حرون بغدادی

وی اهل بغداد و از خانواده ای نویسنده بود. 1 ابوالحسن علی بن سلیمان اخفش، ابومحمد عبداللّه بن جعفر درستویه از او روایت کرده اند. 2 او را عالم، دانشمند، نویسنده، ادیب و دارای تألیفات سودمند و ارزشمند دانسته و گفته اند او روایات بسیاری را نقل کرد3 و در سال 390 هجری از دنیا رفت. 4 آثار او عبارت اند از: فضل نظم القرآن، الرسائل، المطابق والمجانس، الحقائق، الشعر والشعرا، الآداب، الریاض، الکتّاب، المحاسن، مجالسه الرؤسا، الالفاظ. 5

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (الندیم) 165. 2 ـ الوافی بالوفیات 2 / 70 ـ 71. 3ـ الفهرست (الندیم) 165. 4 ـ هدیه العارفین 1 / 57. 5 ـ الفهرست (الندیم) 143، 165 و 197.

دیگر منابع: معجم الادبا 17 / 134؛ لغت نامه دهخدا 1 / 269؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1 / 367.

احسان آذرکمند

محمد ـ بغدادی

محمد ـ بغدادی (م. نیمه نخست قرن 4 ق)

ابوالحسن محمدبن احمد بن ابراهیم بن کیسان بغدادی معروف به ابن کیسان

به عقیده برخی، کیسان لقب جدش بوده؛ نه نام او1 و گویا پسر احمدبن ابراهیم بن کیسان ثقفی اصفهانی (م. 271ق) است. 2 وی در
بغداد می زیست و علم نحو را نزد محمدبن یزید مبرّد نحو بصری (210 ـ 285ق) و ابوالعباس احمدبن یحیی ثعلب نحوی اهل کوفه (200 ـ 291ق) فراگرفت. 3 گفته شده او در این علم، از دو استاد خود پیشی گرفت. 4 از بنداربن عبدالحمید کرجی لغوی (م. حدود 270ق) نیز دانش آموخته است. 5 ابن کیسان با دو مکتب نحوی کوفه و بصره آشنا بود6 و چنان مجلس گیرایی داشت که صابی در مورد وی می گوید: او از اجنّه و انسان نماست. 7 ابوحیان توحیدی نیز که در نیمه دوم سده چهارم می زیسته، در جلسات درس ابن کیسان شرکت می جسته و تدریس او را برای همه گروه ها سودمند معرفی می کند. همچنین درباره آوازه و توانمندی علمی او می گوید: حدود صد مَرکب متعلق به رئیسان و اشراف که پای درس ابن کیسان شرکت می کردند، در برابر در خانه او بسته می شد. 8 از شاگردان وی می توان ابوشیبانی محمدبن عثمان بن مسبح نحوی معروف به جعد (م. 311ق)، 9 ابوالقاسم عبدالرحمان بن اسحاق نحوی مشهور به زجاجی (م. 337ق) و ابونعم احمدبن عبداللّه اصفهانی (م. 430ق) را نام برد. 10 از تاریخ درگذشت وی گزارش قطعی وجود ندارد؛ هرچند برخی آن را در سال 299 هجری و در زمان خلافت مقتدر11 (خلافت 295 ـ 320ق) و برخی دیگر در سال 320 هجری آورده اند؛ 12 اما ازآنجاکه درگذشت او در سال 299 هجری باتردید آمده13 و از سویی پسرانس ابومحمد حسن در سال 358 هجری از دنیا رفته و ابوالحسن علی به همراه همزادش محمد در سال 282 به دنیا آمده و در سال 383 هجری زنده بوده، 14 درگذشت ابن کیسان در نیمه نخست سده چهارم به حقیقت نزدیک تر می نماید. ابن کیسان آثار بسیاری دارد که عبارت اند از: غریب الحدیق، البرهان، الحقایق، الوقف والابتداء، المهذّب فی النحو، القرائات، التصاریف، المقصور والممدود، الشاذانی فی النحو، المذکر والمؤنث، مختصرالنحو، معانی القرآن، حد الفاعل والمفعول به، الکافی فی النحو، المسائل علی مذهب النحویین مما اختلف فیه البصریون والکوفیون، 15 تلقیب القوافی وتلقیب حرکاتها، غلط ادب الکاتب، اللامات، مصابیح الکتاب (مصابیح القرآن العظیم)، 16 الهجاء والخط، المختار فی علل النحو (3 جلد)، 17 شرح السبع الطوال، الموفقی فی النحو، الفرق بین السین والصاد، الامالی. 18

پی نوشت ها

1ـ تاریخ بغداد 1 / 335. 2 ـ البدایة والنهایه 11 / 133. 3 ـ طرائف المقال