اقوال متعدد به دنبال هم ذکر شده اند؛ بی آنکه یکی از آنها بر دیگری برتری داده شده باشد.

هشتم: افرادی که سال درگذشت آنهابه دست نیامد، اما زمان حیات آنان به اعتبار استادان، شاگردان، سال تألیف کتاب یا تصریح به زنده بودن آنان در زمانی خاص یا هنگام رخداد واقعه ای مشخص است، در همان قرنی که می زیسته اند با قید « زنده در ...» از آنان یاد شده است. همچنین افرادی که از اصحاب امامان علیهم السلام شمرده شده یا در دوره آن بزرگواران می زیسته اند، با عنوان « در عصر ...» شناسایی شدند تا هم زمان تقریبی زیست آنان به دست آید و هم ظرف زمان زندگی آنان با نام امامان معصوم علیهم السلام معرفی شود.

نهم: نویسندگانی که به دلیل ذکر نامشان در منابعی چون فهرست الندیم، فهرست طوسی و رجال نجاشی، روشن است که از شخصیت های اسلامی هستند، اما سال درگذشت یا زمان دقیق زنده بودن آنان به دست نیامد، در بخشی با عنوان « مجاهیل » و در جلدهای بعدی خواهد آمد. همچنین است آثار و کتاب هایی که پدیدآورندگانشان معیّن و مشخص نیست؛ اینها نیز در بخشی جداگانه معرفی خواهد شد.

دهم: ذکر این نکته، ضروری است که مراد از مؤلف در این فرهنگ نامه، تنها آنانی نیستند که با دست و قلم خویش اثری آفریده باشند؛ بلکه هرکسی که از او اثری ـ هر چند اندک و کم حجم ـ باقی مانده یا ظهور یافته باشد، همچون شاعرانی که اشعار مکتوبی داشتند (چه خود نوشته و چه دیگران گردآوری کرده باشند) در این طرح گنجانده شده است؛ ازاین رو گاه افرادی که فقط چند برگ شعر از آنان ذکر شده، مؤلف به شمار آمده و در این مجموعه جای گرفته اند.

یازدهم: در یادکرد از آثار شاعران، گاه به پیروی از الندیم چنین آمده که او چند ورقه شعر داشته است. معیار سنجش الندیم در این آگاهی دهی، « ورقه سلیمانی » است که به تصریح خودش در صفحه 181 الفهرست هر ورق سلیمانی در بردارنده بیست سطر بوده؛ اما شمارگان ورقه ها تقریبی است، نه تحقیقی.

دوازدهم: چون غرض اصلی از این مجموعه، ارائه اطلاعاتی اجمالی از مؤلفان بوده، عملاً از سطح گردآوری مطالب حداقلی پا فراتر ننهاده و داوری های علمی درباره صحت و سقم داده ها را به فرصتی دیگر واگذار کرده است؛ چراکه پرداختن به این مقوله، خود، کاری جداگانه و بس بزرگ است و چنین مجموعه هایی نمی توانند عهده دار آن شوند. با همه اینها، آنچه آمده، خود به گونه ای می تواند گزینش فرض صحیح تر قلمداد شود.

سیزدهم: چنان که اشاره شد، ساختار مقاله ها بر اساس آیین نامه تعریف شده، با جهت گیری شناسایی علمی و جایگاه نویسندگی افراد است؛ ازاین رو مطالب دیگر در حاشیه قرار گرفته اند. با همه اینها، ذیل هر مدخلی، ابتدا نسب نامه فرد، زمان و مکان ولادت و سپس دوران رشد و بالندگی و در پی آن، فعالیت های علمی آنان قرار گرفته است و برای شناخت بهتر یک شخصیت، از استادان و شاگردان و مروی عنه و راویان نیز تا جای امکان، سخن به میان آمده است آن گاه از نقش سیاسی - اجتماعی و فرهنگی، اطلاعاتی عرضه و سپس به تألیفات او نظر شده و در پایان به سال درگذشت و گاه محل دفن ایشان پرداخته شده است. البته گاهی سیاق و روند مباحث یا تأکید بر تکراری نشدن یک مأخذ در مقاله، موجب شده ساختار بحث، دگرگونی و تنوع بیابد؛ بدین معنا که در مواردی، برای کاستن از تعداد آدرس ها ـ بر خلاف شیوه نامه ـ داده های یک منبع در یک جا و در کنار هم آمده است.

چهاردهم: منظور از قید « اسلامی » در پسوند مؤلفان، بدان سبب است که در این پروژه، دانشمندان غیرمسلمانی نیز که در حوزه اسلامی و در قلمرو مسلمانان زیسته و وجهه علمی یافته یا در تحولات جهان اسلام نقش آفریده اند، وجود دارند؛ ازاین رو شرح حال مترجمان، پزشکان، منجمان و ... که در سده های نخستین، بیشتر آنان مسلمان نبوده اند، آورده شده است.

این مجلد دربردارنده شرح حال نویسندگان قرن چهارم هجری است و به یاری خداوند، مؤلفان قرن های بعدی نیز به زودی در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت.

پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام