با عنوان تیسیرالمسالک الی مذهب مالک از آنِ او دانسته شده است. وی سرانجام در سال 325 هجری از دنیا رفت. 1

پی نوشت ها

[1] ـ الاعلام 8 / 37 و پاورقی.

دیگر منابع: معجم المؤلفین 13 / 105، لغت نامه دهخدا 13 / 19983.

اسماعیل اسماعیلی

نعمان ـ مغربی

نعمان ـ مغربی (259 ـ 363ق)

ابوحنیفه نعمان بن محمد بن منصوربن احمدبن حیّون تمیمی مغربی مشهور به قاضی نعمان و ابن حیون

وی اهل مغرب بود و در سال 259 یا دهه آخر سده سوم هجری زاده شد. 1 قاضی نعمان از فقیهان برجسته روزگار خویش بود و توانایی بالایی در برداشت مسائل فقهی داشت و اختلاف آرای فقها را به خوبی می دانست. افزون بر آن در واژه شناسی، شعر و احوال و ایام گذشتگان مهارت ویژه ای داشت و به تفسیر قرآن مسلط بود. 2 اینکه نخست مذهب وی مالکی بوده، بارها از سوی رجال نویسان تأیید شده است؛ اما درباره گرایش بعدی وی در میان شیعه و سنّی اختلاف است. ابن خلکان و ذهبی از رجال شناسان اهل سنت معتقدند وی پس از کناره گیری از مذهب مالکی به امامیه روی آورد؛ هرچند ذهبی انگیزه وی را دست یازیدن به پست و مقام در دستگاه فاطمیان عنوان کرده است. 3 ابن شهرآشوب ضمن ستایش آثار قاضی نعمان، وی را امامی ندانسته است. 4 در عوض علامه مجلسی وی را در زمره فقیهان امامیه برشمرده و می نویسد سبب آنکه قاضی نعمان تمام احادیث را از امام صادق علیه السلام روایت کرده و از دیگر امامان معصوم علیهم السلام روایتی ندارد، ترس از حاکمان وقت اسماعیلیه و از باب تقیه بوده است. 5 برخی از معاصران نوشته اند قاضی نعمان پس از گرایش به شیعه دوازده امامی، به مذهب اسماعیلیه، فاطمیه روی آورد و به قول آصف فیضی در اینجا نیز با پنهان کاری مذهب خود را پنهان می داشت. وی در خدمت مهدی پیشوای اسماعیلیه بود و از نزدیکان ویژه وی به شمار می آمد. پس از آن نیز مدتی را نزد قائم بامراللّه حاکم مصر گذراند و به قضاوت طرابلس برگزیده شد و زمانی که منصوربن قائم، شهر منصوره را بنا نهاد و قاضی نعمان نخستین قاضی آنجا شد و پس از آن قضاوت نقاط دیگر آفریقا به او واگذار شد، آوازه قاضی نعمان
چنان بالا گرفت که او را مشروعیت بخش مذهب اسماعیلیه در دولت اسماعیلی در مصر به شمار آورده اند و آثار و تألیفات وی را از ارکان منابع اسماعیلیه و موجب گسترش مذهب اسماعیلی خوانده اند. 6 قاضی نعمان نزد ابوتمیم معدبن منصور عبیدی نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار بود و در مسافرتی که ابوتمیم از آفریقا به مصر داشت، وی را همراهی می کرد و طولی نکشید که در همان دوران در سال 363 هجری در مصر از دنیا رفت7 و المعزلدین اللّه بر پیکرش نماز خواند. 8 قاضی نعمان آثار و تألیفات فراوانی در زمینه های گوناگون علمی همچون فقه، عقاید، تاریخ و سیره، موعظه و حکمت، تأویل و مناظره و تفسیر قرآن نگاشته که حدود پنجاه عنوان کتاب است؛ اگرچه بخش مهمی از آثار وی از میان رفته است. آثار فقهی او عبارت اند از:

الایضاح، الاخبار فی الفقه، القصیده المنتخبه، مختصرالایضاح، الاقتصار، دعائم الاسلام فی ذکر الحلال والحرام والقضایا والاحکام، مختصرالآثار فیما روی عن الائمه الاطهار، منهاج الفرایض، المقتصر و الاتفاق والافتراق، الینبوع کتاب هایی که شامل اخبار است: شرح الاخبار فی فضایل الائمه الاطهار در شانزده مجلد، قصیدة ذات المحنه و قصیدة ذات المنن. کتاب هایی که دربردارنده حقایق است: دعائم الاسلام، تأویل الشریعه، اساس التأویل، شرح الخطب التی لامیرالمؤمنین علی علیه السلام ، التوحید والامامة، اثبات الحقایق فی معرفة توحیدالخالق، الراحة والتسلی، حدودالمعرفة فی تفسیر القرآن والتنبیه علی التأویل و نهج السبیل الی معرفة علم التأویل. آثاری که در رد مخالفان نگاشته شده: اختلاف اصول المذاهب، الرساله المصریه فی الرد علی الشافعی، الرد علی ابن سریج البغدادی، ذات البیان فی الرد علی ابن قتیبه و دامع الموجز فی الرد علی العتقی. کتاب های عقاید: قصیده المختاره، الهمة فی آداب ابتاع الائمه، الطهاره، الارجوزه، مفاتیح النعمه، الدعاء، عبادة یوم ولیله، کیفیه الصلاة علی النبی صلی الله علیه و آله، الشروط، التعقیب والانتقاد، الحلی والثیاب، منامات الائمه، تأویل الرؤیات و التفریع والتصنیف. کتاب های موعظه و تاریخ: رسالة الی المرشدالداعی بمصیرفی تربیه المؤمنین، المناقب لاهل بیت رسول اللّه صلی الله علیه و آله، المجالس والمسایرات والمواقف والتوقیعات، معالم المهدی، افتتاح الدعوة. 9