یاد شده است. 3 گویا نخستین کسی که نام و کنیه او را ذکر کرده علامه حلی (م. 726ق) است که در مقدمه انوارالملکوت فی شرح الیاقوت از او با عنوان ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت کرده است. 4 افندی نام مؤلف الیاقوت را بدون هیچ گونه استنادی، اسماعیل بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت ذکر کرده5 و سیدحسن صدر و آغابزرگ نیز به پیروی از او همین نام را برای مؤلف ذکر کرده اند. 6

برخی نیز ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق ابی سهل گفته اند. 7 در این بین برخی احتمال داده اند مؤلف الیاقوت، حسن بن حسین بن علی بن عباس بن اسماعیل بن ابی سهل بن نوبخت (م. 402ق) باشد. 8 محقق کتاب انوارالملکوت نیز ابتدا هیچ یک از دو قول علامه و صاحب ریاض را بر دیگری ترجیح نداده و می گوید: اگر قرب عهد علامه با مؤلف باعث ترجیح قول او می شود، تخصص و تبحر نویسنده ریاض نیز در شرح حال نگاری می تواند باعث ترجیح قول او شود. وی در پایان، قول علامه را پذیرفته است. 9 عصر او را نیز از قرن دوم تا هفتم هجری گفته اند. سیدحسن صدر با اعتقاد به اینکه نویسنده الیاقوت، اسماعیل بن نوبخت است و با استناد به گفته جاحظ که ابونُواس (م. 198ق) از سفره اسماعیل بن نوبخت بهره مند شده، 10 استفاده می کند که مؤلف در قرن دوم هجری می زیسته است. 11 گذشته از اینکه این نام برای مؤلف کتاب الیاقوت مشکوک است، طرح برخی مسائل در کتاب الیاقوت مانند مسئله غیبت و رد شبهات مربوط به آن12 نشان دهنده این است که مؤلف پس از آغاز غیبت کبری در سال 329هجری به نگارش کتاب پرداخته است. اقبال آشتیانی در کتاب خاندان نوبختی نیز با استناد به طرح مسئله غیبت و برخی موضوعات دیگر در کتاب، مانند نپذیرفتن کلام نفسی برای خداوند و نظریه کسب که گفته شده نخستین بار ابوالحسن اشعری (م. 324ق) در سال های پایانی عمرش مطرح کرد، یا مبحث لذت و اَلَم که اولین بار محمدبن زکریای رازی (م. 320ق) مطرح کرد، استنباط می کند که مؤلف دست کم باید کتاب خود را در نیمه اول قرن چهارم و پس از اشعری و رازی نوشته باشد؛ نه پیش از آن. 13 هرچند برخی از پژوهشگران معاصر معتقدند این نظریات از ابداعات اشعری و رازی نبوده است. 14 از سویی برخی مانند محقق کتاب الیاقوت با استناد به بعضی دیگر از موضوعات طرح شده در کتاب مانند اینکه نوبختی عقیده دارد ملاک و مناط حاجت ممکن به علت، امکان آن است نه
حدوث آن15 و خواجه نصیرالدین طوسی (م. 672ق) معتقد است این، عقیده فلاسفه و متکلمان متأخر است و همچنین با استناد به ادله دیگر، نتیجه می گیرد که مؤلف بین نیمه دوم قرن پنجم تا نیمه اول از قرن هفتم هجری زندگی می کرده است. 16 بنابراین از آنچه گفته شد و از تأمل در این موضوع که ابن ابی الحدید معتزلی (م. 656ق) پیش از علامه، نخستین بار به شرح الیاقوت پرداخت، 17 می توان به طورتقریب بیان کرد که مؤلف بین قرن چهارم که مبحث غیبت امام به طورجدی مطرح بوده تا نیمه نخست قرن هفتم زندگی می کرده است. نکته باقیمانده این است که علامه (م. 726ق) در هنگام ذکر نام او با تعبیر « شیخناالأقدم وامامناالاعظم » از او یاد کرده18 و تعبیر « اقدم » می رساند که نویسنده الیاقوت باید قرن ها پیش از علامه زندگی کرده باشد و این با قول بسیاری از منابع مبنی بر درگذشت او در سال 310 هجری19 یا نوشته شدن این کتاب در حدود 340هجری20 و حیات21 یا وفات او در میانه قرن چهارم هجری22 سازگاری دارد. کتاب الیاقوت (فص الیاقوت) 23 موجود است و به چاپ رسیده است. شایان ذکر است که نوبختی فصل پایانی کتاب خود را به احکام مخالفان و خلود یا عدم خلود آنها در دوزخ اختصاص داده که این فصل در چاپ موجود از الیاقوت و شرح آن انوارالملکوت وجود ندارد؛ ولی برخی از پژوهشگران، این فصل را با شرح آن از روی نسخه خطی انوارالملکوت که در سال 754 هجری نوشته شده و به کتابخانه آستان قدس رضوی متعلق است، استخراج کرده و در مجله کلام اسلامی به چاپ رسانده اند. غیر از الیاقوت اثر دیگر نوبختی، کتاب الابتهاج در اثبات لذت عقلی برای خدای متعال است. نوبختی در الیاقوت در بحث اینکه خداوند متعال به سبب علم خویش به کمال نامتناهی خود ابتهاج و لذت دارد، می گوید: در این موضوع کتابی مستقل به نام الابتهاج نوشته ام. 24 علامه در شرح کلام نوبختی اشاره می کند که این کتاب به دست او نرسیده است. 25 اکنون نیز از این کتاب اثری نیست.

پی نوشت ها

[1] ـ ریاض العلماء 6 / 38؛ الکنی والالقاب 1 / 95. 2 ـ فرج المهموم 211 و 212. 3 ـ خاندان نوبختی 167. 4 ـ انوارالملکوت 2. 5 ـ ریاض العلماء 6 / 38. 6 ـ تأسیس الشیعه 364 و الذریعه 25 / 271. 7 ـ الکنی والالقاب 1 / 94. 8 ـ مجله کلام اسلامی 2 / 2 / 21. 9 ـ انوارالملکوت، مقدمه 75 ـ 77. 10 ـ البخلاء 125. 1
[1] ـ تأسیس الشیعه