احمد ـ ابن

عمراناحمد ـ ابن عمران (قرن 4ق)

ابوعلی احمدبن حسین بن احمدبن عمران

از زندگی نامه وی آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما از دانشمندان و محدثان شیعه در سده چهارم هجری و هم عصر شیخ صدوق (م. 381ق) بوده است. 1 وی که گویا در قم می زیسته، دانش حدیث را از کسانی چون محمدبن حسن بن ولید، ابومحمد جعفربن حسین بن علی بن شهریار مؤمن قمی (م. 340ق)، احمدبن هارون فامی2 و محمدبن علی بن شاذان3 آموخت و کتابی با عنوان الاختصاص نوشت که اثری لطیف4 در فنون گوناگون همچون حدیث، حکایات، سخنان نیکو، اخباری در مدح و فضیلت یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام و مرتبه و جایگاه عالمان و فقیهان است. 5 اصل این کتاب از میان رفته و آنچه موجود است، اختصاری است که شیخ مفید از آن فراهم آورده و در آغاز کتاب العیون والمحاسن که همه آن مستخرج از کتاب های پیشینیان بوده، گنجانده است. به گفته آغابزرگ طهرانی، آنچه اکنون با عنوان الاختصاص چاپ شده، همان العیون والمحاسن است که به اعتبار آغاز کتاب، تمام آن الاختصاص نامیده شده است. 6 گفتنی است به خاطر آشفتگی اطلاعات در باب این کتاب و نویسنده آن، برخی کتاب الاختصاص را به شیخ مفید و جعفربن حسین مؤمن قمی نیز نسبت داده اند7 که درست نیست.

پی نوشت ها

[1] ـ الذریعه 1 / 358. 2 ـ اعیان الشیعه 2 / 512. 3 ـ الجمل (ابن شدقم) 101. 4ـ بحارالانوار 1 / 27. 5ـ کشف الحجب والاستار 30. 6ـ الذریعه 1 / 358 ـ 360. 7 ـ بحارالانوار 1 / 27؛ کشف الحجب والاستار 30.

دیگر منابع: طبقات اعلام الشیعه 1 / 25؛ الذریعه 15 / 386.

محمد غفوری

احمد ـ ابن فضلان

احمد ـ ابن فضلان (زنده در سال 310ق)

احمدبن فضلان بن عباس، مشهور به ابن فضلان

او برده آزادشده1 محمدبن سلیمان حنفی (معروف به کاتب الجیش)، فاتح مصر بود و سپس به جمع موالیان مقتدر حاکم عباسی پیوست. 2 او مردی فقیه، بسیار باریک بین و دارای ذهنی سخت کنجکاو بود و در دستگاه مقتدر صاحب جایگاهی والا بود. پادشاه بلغار به نام أَلْتُتْمُش فرزند یلطوار3 با فرستادن سفیری نزد
مقتدر، درخواست مبلّغی کرد تا او و مردم کشورش را با شریعت اسلام آشنا کند. 4 حاکم عباسی نیز گروهی از فقیهان، معلمان و مترجمان را همراه با هدایایی به سرپرستی ابن فضلان رهسپار آن دیار کرد. وظیفه خاص ابن فضلان خواندن نامه های حاکم عباسی برای شاه بلغار و تقدیم هدایا به وی بود. او و گروه همراهش در آغاز تابستان سال 309 هجری راهی آن دیار شدند و در تابستان سال بعد به سرزمین بلغارهای ترک در پیوستگاه دو رود کاما و ولگا رسیدند و وارد پایتخت آنها، شهر « قازان » شدند. 5 مذهب ابن فضلان به دست نیامد. او از لحاظ اخلاقی دارای عجب و غرور بود. مردم مسلمان خوارزم را وحشی ترین مردم از « دیدگاه اخلاقی و شیوه سخن گفتن » دانسته و سخن گفتن آنها را به « جیرجیر سار » تشبیه کرده است یا آنکه غزان را « خران گمراه » و باشگیرها (گردنه گیرها) را « شریرترین گروه ترکان » خوانده است. 6 کتاب جغرافیا7 اثر اوست. شاید مراد از این کتاب، همان سفرنامه او باشد که چاپ شده است. احتمال دارد سفرنامه (الرحله) اثر جداگانه ای باشد.

پی نوشت ها

[1] ـ فرهنگ زندگی نامه ها 1 / 641. 2ـ الاعلام 1 / 195 ـ 196. 3 ـ فرهنگ زندگی نامه ها 1 / 641. 4 ـ معجم البلدان 1 / 322. 5ـ فرهنگ زندگی نامه ها 1 / 641. 6 ـ دایره المعارف بزرگ اسلامی 4 / 400. 7 ـ هدیه العارفین 1 / 57.

دیگر منابع: لغت نامه دهخدا / 1 / 298؛ دانشنامه ایران و اسلام 5 / 764؛ ایضاح المکنون 1 / 362.

سیدمحمد علوی

احمد ـ ابن منجم

احمد ـ ابن منجم (262 ـ 327ق)

ابوالحسن احمدبن یحیی بن علی ملقب به ابن منجم

از خاندانی ایرانی تبار و دانش پرور برخاست که شماری از آنان ندیم خلفای عباسی بودند. ابوالحسن ادیب، شاعر، فاضل، عالم، فقیه1 و از رؤسای متکلمین معتزله2 و از ندیمان الراضی، خلیفه عباسی بود و با او اخبار و حکایاتی دارد. 3 وی در سال 262 هجری متولد شد4 و در شهر بغداد می زیست. 5 ابن منجم نزد پدرش، دو عمویش، احمد و هارون6 و حسن بن علیل عنزی به تحصیل علم پرداخت. 7 همچنین از اصحاب و شاگردان ابوجعفر محمدبن جریر طبری بود و در مسائل فقهی از مکتب او پیروی می کرد. 8 کسانی نیز