داشت. 5 احتمال دارد در انتساب این کتاب به ابوسعید اشتباه شده باشد. به گفته ابن عساکر، ابوسعید حیری در سال 352 هجری به قصد جهاد با رومیان، در نیشابور ثروت فراوانی گرد آورد و گروه بسیاری را نیز همراه خود کرد. در ری و بغداد نیز جمع زیادی به او پیوستند. احمد در بغداد مدتی توقف کرد و به املای حدیث پرداخت و جلسات قرائت قرآن تشکیل داد. سپس به طرسوس، از شهرهای مرزی شامات رفت و در سال 353 هجری در جنگ کشته شد و به همراه ابونصر ماسرجسی در همان شهر به خاک سپرده شد. 6

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ الاسلام 26 / 84. 2 ـ تاریخ بغداد 5 / 23. 3 ـ طبقات الشافعیه الکبری 3 / 43. 4 ـ تاریخ مدینة دمشق 5 / 361. 5 ـ سیر اعلام النبلاء 14 / 299. 6 ـ تاریخ مدینة دمشق 5 / 360 ـ 362.

دیگر منابع: سیر اعلام النبلاء 16 / 29؛ تذکره الحفاظ 3 / 920؛ العبر 2 / 91؛ شذرات الذهب 3 / 12؛ مرآه الجنان 2 / 263؛ تاریخ نیشابور (ترجمه) 149؛ طبقات الصوفیه 14
[1] ـ 142؛ کشف الظنون 1 / 460؛ دایره المعارف الشیعیه العامه 2 / 624؛ معجم المؤلفین 2 / 105.

اسماعیلی ـ غفوری

احمد ـ خارزنجی

احمد ـ خارزنجی (م. 348ق)

ابوحامد احمدبن محمد خارزنجی بشتی خراسانی

منسوب به روستای خارزنج از ناحیه بشت نیشابور بود و لقب وی بدین سبب است. 1 بر پایه گزارش ابوسعد سمعانی، وی از ادیبان یگانه روزگار خویش در خراسان بوده و ادیبان بزرگی همچون ابوعمر زاهد و بسیاری از ادیبان عراق به تقدم و برتری وی اتفاق نظر دارند. همو سپس می افزاید به علاوه آنکه کتاب التکمله (تکمله العین خلیل بن احمد) وی دلیل محکمی بر این مدعاست. 2 از استادان وی در این زمینه، اطلاعاتی در دست نیست؛ ولی گفته شده حدیث را نزد محمدبن ابراهیم خوشبخی استماع کرده است. 3 أزهری واژه شناس معروف از دو تن خراسانی، یعنی خارزنجی و ابوالأزهر بخاری نام برده که در لغت دستی داشته و به خیال خود خدمتی به ادبیات و لغت کرده و به اصطلاح، کتاب العین خلیل بن احمد را تکمیل کرده و ایرادهای آن را برطرف کرده اند، درحالی که خود نیز دچار اشتباه و خطا شده و تغییرات و تصحیفاتی در لغت انجام داده و عربیّت را از صورت خود زایل کرده اند. 4 خارزنجی شاگردانی را نیز تربیت کرده
که از برجسته ترین ایشان می توان حاکم نیشابوری را نام برد. 5 وی در رجب سال 348 هجری از دنیا رفت. 6 ابن اثیر درگذشت او را 408 هجری نوشته است. 7 آثار او عبارت اند از: التکمله، التفضله، تفسیر ابیات ادب الکاتب (شرح ادب الکاتب). 8

پی نوشت ها

[1] ـ الوافی بالوفیات 8 / 7. 2 ـ الانساب 2 / 304. 3 ـ انباه الرواة 1 / 107. 4 ـ تهذیب اللغة 1 / 32. 5 ـ بغیه الوعاة 1 / 388. 6 ـ معجم الادبا 4 / 206. 7 ـ اللباب فی تهذیب الانساب 1 / 409. 8 ـ معجم الادبا 4 / 206.

دیگر منابع: تاریخ نیشابور 152؛ تاریخ الاسلام 25 / 395؛ معجم البلدان 2 / 336؛ تاریخ الادب العربی (بروکلمان) 2 / 273؛ کشف الظنون 1 / 48 و 2 / 443؛ الذریعه 15 / 366؛ ریحانه الادب 2 / 107؛ هدیه العارفین 1 / 63؛ الاعلام 1 / 208؛ معجم المؤلفین 2 / 85.

اسماعیل اسماعیلی

احمد ـ ختّلی

احمد ـ ختّلی (278 ـ 365ق)

ابوبکر احمدبن جعفر بن محمدبن مسلم بن راشد خُتَّلی بغدادی

اصل وی از بغداد بود1 و روز چهارشنبه، اول ماه جمادی الاول سال 278 هجری به دنیا آمد. 2 پس از دوران کودکی به تحصیل علوم اسلامی پرداخت. حدیث را نزد احمدبن علی ابّار، ابومسلم کجّی و ابوخلیفه قاضی استماع کرد3 و قرائت را از بزرگانی همچون احمدبن فرح ضریر، عبدالله بن صقر و احمدبن محمدبن رستم فرا گرفت4 و خود نیز به زودی در این دو رشته به درجات بالای علمی دست یافت و به مقام استادی رسید. او با برپایی کرسی تدریس، به تعلیم و تربیت شاگردان بسیاری پرداخت که از مشهورترین آنان بزرگانی همچون ابوالحسن دارقطنی که از وی کتابت حدیث کرده و ابن رزقویه، برقانی و ابونعیم اصفهانی هستند که حدیث را از او فرا گرفته و روایت کرده اند. 5 وی در تفسیر نیز دستی داشت و پاره ای از آثار او در این زمینه، بیانگر این مطلب است. 6 رجال نویسان اهل سنّت او را فردی ثقه، دارای قوه ثبت، دیندار و صالح دانسته اند. 7 ختلی در ربیع الاول سال 3448 و به قولی در 365 هجری درگذشت و در کنار مقبره ابن منادی در گورستان خیزران به خاک سپرده شد. 9 وی آثاری در زمینه حدیث، تفسیر و قرائت داشته و کتاب الحدیث وی که مربوط به قرن هفتم هجری است در ظاهریّه مصر نگهداری