بسیاری دیگر از شاگردان وی بوده و علومی را از وی فرا گرفته اند. او دارای کتابی به نام السراج بوده است. 6 خفّاف در دوازدهم ربیع الاول سال 395 هجری درگذشت7 و حاکم نیشابوری بر جنازه اش نماز خواند. 8

پی نوشت ها

[1] ـ الانساب 2 / 387. 2 ـ سیر اعلام النبلاء 16 / 481. 3 ـ تاریخ نیشابور (ترجمه) 153. 4 ـ الانساب 2 / 387. 5 ـ تاریخ الاسلام 27 / 313. 6 ـ معجم المؤلفین 2 / 99. 7 ـ الانساب 2 / 387. 8 ـ تاریخ الاسلام 27 / 313.

دیگر منابع: العبر 2 / 187؛ شذرات الذهب 3 / 145؛ مرآه الجنان 2 / 337؛ دول الاسلام 211.

اسماعیل اسماعیلی

احمد ـ خلال

احمد ـ خلال (زنده در نیمه دوم قرن 4ق)

ابوعمر احمدبن محمدبن حفص خلاّل بصری معتزلی

از دانشمندان و متکلمان معتزله بود که در بصره به دنیا آمد. چنان که الندیم (م. 380ق) اشاره کرده، از زندگی فردی، اجتماعی و علمی او اطلاع زیادی در دست نیست. 1 وی دانش کلام را از بزرگان معتزله چون محمدبن عمر صیمری (م. 315ق) و ابوبکر احمدبن علی بن بَیَغْجوربن إخشید (م. 326ق) فرا گرفت و مدتی نیز عهده دار مسئولیت قضا در حرّه یا حدیثه، از شهرهای عراق، تکریت2 و حدیبیه بود. 3 به گفته الندیم وی تا زمان تصنیف کتاب الفهرست، یعنی سال 377 هجری4 در منصب قضاوت تکریت باقی بود، 5 که نشان دهنده این است که ابوعمر خلال عمری طولانی داشته و ظاهراً تا اواخر قرن چهارم هجری در قید حیات بوده است. ابن حجر با استناد به الفهرست الندیم و در پی او برخی منابع معاصر، او را از متکلمان و مصنفان شیعه دانسته اند؛ 6 ولی چنان که گذشت و الندیم بدان تصریح کرده، ابوعمر خلال از متکلمان معتزله است. آثار او عبارت اند از: کتاب الاصول، کتاب المتشابه، 7 والردّ علی الجبریّه والقدریه فیما تعلقوا به من متشابه القران الکریم. نسخه ای خطی از این کتاب اخیر در 167 ورق از قرن ششم هجری موجود است. 8

پی نوشت ها

[1] ـ الفهرست (الندیم) 221. 2 ـ الفهرست (الندیم) 221ـ 222.
3 ـ لسان المیزان 1 / 274. 4 ـ الفهرست (الندیم) 4. 5 ـ الفهرست (الندیم) 221 و 222. 6 ـ لسان المیزان 1 / 274؛ دایره المعارف الشیعیه العامه 2 / 626. 7 ـ الفهرست (الندیم) 22
[1] ـ 222. 8 ـ تاریخ التراث العربی 1 / 4 / 80.

دیگر منابع: لغت نامه (دهخدا) 1 / 272.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

احمد ـ خلال

احمد ـ خلال (234 ـ 311ق)

ابوبکر احمدبن محمدبن هارون خلال بغدادی

وی اهل بغداد بود که در سال 234 هجری زاده شد. 1 خلاّل محدث، مفسر، آگاه به لغت و از فقیهان بزرگ حنبلی مذهب بود2 که عنایت خاصی به گردآوری آموزه های احمدبن حنبل داشت؛ ازاین رو سفرهایی به مناطقی از فارس، شام و عراق انجام داد و در این مدت کتاب هایی تألیف کرد. از استادان احمد می توان ابوبکر مروزی، حسن بن عرفه (هر دو در فقه)، محمدبن عوف حمصی و سعدان بن نصر را نام برد. عبدالعزیزبن جعفر، محمدبن مظفر، حسن بن یوسف صیرفی3 و صالح و عبداللّه، پسران احمد حنبل از شاگردان خلال به شمار می روند. 4 وی در بغداد در مسجد جامع مهدی به تدریس می پرداخت. 5 آثاری که به دست خلال نگارش یافته عبارت اند از: الجامع در فقه حنبلی، السنه، العلل، 6 طبقات اصحاب ابن حنبل، الحث علی التجارة والصناعة والعمل، 7 الامر بالمعروف والنهی عن المنکر. 8 احمد خلال در سال 311 هجری درگذشت و در کنار ابوبکر مروزی به خاک سپرده شد. 9

پی نوشت ها

[1] ـ سیر اعلام النبلاء 14 / 297. 2 ـ طبقات الحنابله (ابویعلی) 2 / 15. 3 ـ تاریخ بغداد 5 / 112. 4 ـ طبقات الفقها (شیرازی) 171. 5 ـ طبقات الحنابله (ابویعلی) 2 / 15. 6 ـ الوافی بالوفیات 8 / 99. 7 ـ الاعلام 1 / 206. 8 ـ المستدرک علی معجم المؤلفین 106. 9 ـ تاریخ بغداد 5 / 112.

دیگر منابع: المنتظم 13 / 220؛ النجوم الزاهره 3 / 209؛ البدایة والنهایه 11 / 148؛ دول الاسلام 169؛ تاریخ الاسلام 23 / 406؛ العبر 1 / 261؛ تذکره الحفاظ 3 / 785؛ مرآه الجنان 6 / 197؛ کشف الظنون 1 / 516؛ هدیه العارفین 1 / 57؛ معجم المؤلفین 2 / 166.

محمد غفوری