احمد ـ رازیاحمد ـ رازی (322ق)

ابوحاتم احمدبن حمدان بن احمد رازی لیثی ورسنانی

اهل پشاپویه یا فشافویه از آبادی های نواحی ری قدیم و واقع در رودخانه کرج کنونی است؛ 1 گرچه الندیم وی را با لقب ورسانی، 2 منتسب به یکی روستاهای سمرقند خوانده است. 3 بروکلمان نام او را عبدالرحمان بن همدان نوشته است. 4 او از دانشمندان و کارشناسان علوم دینی در سده سوم و چهارم هجری و از داعیان بزرگ و نامدار اسماعیلیه در این دو سده بوده که تألیفات بسیاری نیز از خود بر جای گذاشته است. 5 مصطفی غالب از پژوهشگران معاصر، در شرح حال مفصلی که از وی ارائه کرده، او را فیلسوف، ادیب و دانشمند معرفی کرده و می نویسد: ابوحاتم از داعیان کوشا و پرتلاش اسماعیلیه است که با زبان و قلم شیوای خود به ترویج و معرفی این فرقه پرداخت. بروز و ظهور او در سده سوم و چهارم در سرزمین ری و در حکومت و خلافت عبیدالله مهدی، مؤسس سلسله فاطمی (297 ـ 322) آغاز و تا مرز یمن و مغرب کشیده شد. در ایران نیز زمان طولانی را در طبرستان و دیلمان سپری کرد و در اصفهان نیز تبلیغات وی بسیار تأثیرگذار بود و گروه ها و افراد بسیاری را به این فرقه جذب کرد. در دیلمان و طبرستان، حاکمان و بزرگانی همچون اسفاربن شیرویه و مرداویج بن زیار را جذب این فرقه کرد و مرداویج را به جمع یاران و مریدان عبیدالله مهدی پیوند داد. همو در ادامه می نویسد: ابوحاتم نه تنها در عرصه سیاست و در مقابله با برخی حکومت ها گام برداشت و به فعالیت پرداخت و از چهره های سرشناس این فرقه شد، بلکه در عرصه علمی نیز فردی سرامد و پرکار بود. در فلسفه، تفسیر، فقه، لغت، کلام از جمله شرح نظریات و آرای اسماعیلیه، مهارت داشت و فردی چیره دست و توانا بود. 6 سزگین معتقد است ابوحاتم در پاره ای مسائل لغوی که به دین و احکام دینی ارتباط دارد، از فرمایش ها و نظریات امام جعفر صادق علیه السلام بهره مند شده و در بسیاری موارد تفسیری در آیات قرآن، به مجازالقرآن ابوعبیده معمربن مثنی اعتماد کرده است. 7 مناظره ابوحاتم رازی با محمدبن زکریای رازی در مسئله نبوت، مشهور است. برخی معتقدند این مناظره در حضور مرداویج بن زیار، حاکم طبرستان صورت گرفته است. 8 در اینکه حوزه فعالیت و تبلیغ ابوحاتم در خارج از ایران، کدام شهر یا منطقه
بوده، سخنی به میان نیامده؛ ولی سزگین به صورت اشاره و گذرا البته با تردید می نویسد: ظاهراً پیش از سال 297 هجری در بغداد می زیسته است9 خواجه نظام الملک نیز در سیاست نامه به طورخلاصه به گوشه ای از فعالیت های ابوحاتم در طبرستان اشاره کرده و می نویسد: وی زمانی به مردم آن سامان که به فرقه اسماعیلیه گرویده بودند، بشارت ظهور زودهنگام امام مهدی (عج) را داد؛ اما چون چنین اتفاقی نیفتاد، مورد نفرت و شورش مردم قرار گرفت و به ناچار و از بیم جان، از دست مردم گریخت و در همان گریختن از دنیا رفت. 10 گفته شده وی در شعر نیز دستی داشته است. 11 ابوحاتم سرانجام در سال 322 یا 323 هجری و درحالی که به زندقه و کفر متهم شده بود و به طورپنهانی می زیست، از دنیا رفت. 12 آثار وی عبارت اند از: الزینه که معجم مصطلحات دینی و شرعی است و چاپ شده است، اعلام النبوة مهم ترین اثر فلسفی ـ کلامی در مذهب اسماعیلیه و دربردارنده مناظره ابوحاتم با محمدبن زکریای رازی (م. 313ق)، الاصلاح در اصلاح نظریات نسفی، الجامع در باب فقه13 و الرجعه. به نوشته عبدالرحمان بدوی، نسخه های بسیاری از کتاب های الزینه و اعلام النبوة ابوحاتم در کتابخانه های اسماعیلیه در یمن، هند، صنعا و بغداد موجود است و دو بخش کوچک الزینه در سال 1957 و 1958میلادی در قاهره به چاپ رسیده است. 14

پی نوشت ها

[1] ـ سیاست نامه 287. 2 ـ الفهرست (الندیم) 198 ـ 199. 3 ـ معجم البلدان 4 / 921. 4 ـ تاریخ الادب العربی 3 / 352. 5 ـ تاریخ التراث العربی 8 / 1 / 346. 6 ـ اعلام الاسماعیلیه 97. 7 ـ تاریخ التراث العربی 8 / 1 / 346. 8 ـ مذاهب الاسلامیین 2 / 191. 9 ـ تاریخ التراث العربی 1 / 3 / 356. 10 ـ سیاست نامه 265. 1
[1] ـ سیاست نامه 265. 12ـ اعلام الاسماعیلیه 98. 13ـ اعلام الاسماعیلیه 98. 14ـ مذاهب الاسلامیین 2 / 19
[1] ـ 192.

دیگر منابع: الفهرست (الندیم) 240؛ لسان المیزان 1 / 164؛ اعیان الشیعه 2 / 583؛ الفرق بین الفرق 267؛ الاعلام 1 / 119؛ الذریعه 10 / 223؛ معجم المؤلفین 1 / 211؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی 5 / 307؛ دانشنامه ایران و اسلام 8 / 1020؛ دایره المعارف الشیعیه العامّه 2 / 520؛ لغت نامه دهخدا 1 / 346.

اسماعیل اسماعیلی